آذربايجان ملي حكومتي
21 آذر 1324
ميانالي عليرضا ( مظفر سعيد)
تهران، ائشيتدي ييميزه گؤره، ايالت و ولايت
انجمن لري نين انتخاباتيني باشلاماغا تشبث ائدير.
بو چوْخ گئج دير. آرتيق انجمن بيزي تأمين ائده
بيلمز. بو دالدان آتيلان داش كيمي دير كي، فقط
توْپوغا ده ير و هئچ بير تاثير باغيشلاماز.
سيد جعفر پيشه وري
اولي و قديم ملّتيميزين ملي- آزادليق و دئموْكراتيك حركاتي، اوزون مبارزه يوْلي كئچميش، بير چوْخ آغير و دؤزولمز اوْلايلاري آرخادا قوْيموش، نهايت 1324- نجي ايلين 21 آذرينده ملي حكومتين يارانماسي ايله اؤزونون ان اوجا ذيروه سينه يوكسلميشدير.
اؤلكه ده اجتماعي حياتين بوتون ساحه لرينه دريندن تأثير ائدن بو علامت دار حادثه گؤركملي اجتماعي- سياسي خاديم سيد جعفر پيشه وري نين:” آذربايجان ملي حكومتي بير حقيقت دير؛ اوْني داها گئري قايتارماق اوْلماز!“- كلامي ايله يادداشيميزا حك اوْلموشدور.
”21 آذر“ حركاتي نين ذيروه سي ، آذربايجان ملي حكومتي، تكجه محدود ملي ماهيّتده اوْلماميشدير.
آذربايجان ملي حكومتي اؤزونون ماهيّتي اعتباري ايله ملي- آزادليق و دئموْكراتيك كاراكتر داشيميشدير. حركاتين رهبري سيد جعفر پيشه وري ”فرقه و دولتين قاباغيندا دوران مهم مسئله لر“- آدلي مقاله سينده يازيردي كي، بئش آي بوندان اوّل تهران مرتجع مطبوعاتي نين و فارس متعصب لري نين ايجاد ائتديك لري اوهام و خرافات بولودلاري آراسيندا آذربايجانلي اوچون بو ساده ليك له ملّت و يا دولت ادعاسينا دوشمك، آسان ايشلردن دئييل ايدي. ايندي آرتيق ملّيّتيميزي ثبوت ائديب دولتيميزي ملي اساس اوزرينده قورموشوق. گئت- گئده خالقيميز و خارجي لر بو آدلاري ائشيتمه يه عادت ائتميشدير. آرتيق آذربايجان ملي دولتي بير حقيقت دير.
سيد جعفر پيشه وري علاوه ائديردي كي، مجلس شورا و مطبوعاتدا عليهيميزه ايشله ديلن ناروا سؤزلر بيزه آرتيق درجه ده كؤمك ائتدي. بو واسطه ايله خالقيميز آنلادي كي، بو آسانليقلا اوْنا آزادليق و مختاريت وئريلمه يه جكدير. اوْناگؤره اؤزي اؤز باشينا چاره آختاريب ملي دولتي وجودا گه تيردي. بو ايسه البته كافي دئييل دير. گره ك حكومت محكم قانون اوزه رينده اساسلانسين.
آذربايجان ملي حكومتي او جهتدن ديركي، مليّت، جنسيت، دين و دوشونجه مسئله لريندن آسيلي اوْلماياراق، آذربايجاندا ياشايان گئنيش خالق كوتله لري نين منافعيني نظرده توتوردو.
جمعيّتين انكشاف قانونونا اويغون، اوْنون اراده سيندن دوْغان و اوْنون منافعيني اؤزونده عكس ائتديرن ملي حكومت اؤز پروْقرامينا اساسا چوْخ ملت لي دولت اراضيسي داخيلينده تعيين مقدرات حقوقونا اساسلاناراق، ملتيميزين خصوصيت لرينه تطبيق اوْلان دئموْكراتيك ماهيّتي گونده مه گه يتيرميشدير.
آذربايجان ملي حكومتي خالقين اراده سي نين نتيجه سي كيمي اوْرتايا چيخديغيندان اوْنون حركت وئريجي قوّه سي ده خالقين گئنيش طبقه و قشرلري اوْلموشدور. يئني يارانميش آذربايجان ملي حكومتي فوْرمجا ملي اوْلدوغو حالدا، مضمونجا دئموْكراتيك حكومت ايدي.
بو جهتدن ديركي، آذربايجان ملي حكومتي عموم خالقا، ملي و مترقي قوّه لره آرخالانميشدي.
ميرزه زاده سلطان” آذربايجان ملي دولتي نين قانونلاري نين دئموْكراتيك كاراكتري” آدلي مقاله سينده يازيردي كي، انقلابي و دئموْكراتيك مضمونا مالك اوْلان ملي حكومتين قانونلاري ملي دئموْكراتيك قورولوش شرايطينده بوتون زحمتكش خالقين اراده سيني ايفاده ائدير و اوْنون منافعيني قوْرويوردو. او،خالقين اراده و منافعيني ايفاده ائده رك همين دؤورده آذربايجاندا مؤوجود اوْلان استثمارچي عنصرلره قارشي چئوريلميشدي.
ميرزه زاده علاوه ائديركي، آذربايجان ملي دئموْكراتيك حكومتي نين قانونونا بئله تعريف وئرمك اوْلار: بو قانونلار عالي حاكميت اوْرقاني اوْلان ملي مجلسين آكتي اوْلاراق يوكسك حقوقي قوّه يه مالك اوْلوب
بلا واسطه آذربايجان خالقي نين اراده سيني ايفاده ائتميشدير. بو جهتدن آذربايجان ملي حكومتي نين قانونلاري ايران دولتي نين قرار و قانونلاريندان كؤكلي شكيلده فرقله نيردي.
اهالي نين حيات صحنه سينده لازيم اوْلان بوتون ساحه لرينه ملي حكومتين تأثيري نه اينكي تكجه ايران داخيلينده ياشايانلارين، بلكه ياخين و اوْرتا شرق اؤلكه لري داخيلينده ده مثبت روْل اوْيناميشدي.
ملي حكومتين يارانماسي نتيجه سينده آذربايجان خالقي سياسي حاكميت الده ائتمك له دئموْكراتيك اساسلار اوزره ملي حاكميت اوْرقانلاري ياراتماق، استقلالا مالك قضائي اوْرقانلاري وجودا گه تيرمك، اجرائي قوّه، قانون وئريجي ليك قوّه سي و قضائي اوْرقانلار آراسيندا هم آهنگليك ياراتماق، يئرلي حاكميت مسئوليتيني يئرينه يئتيرمك اوچون كند، شهرو ولايت انجمنلري تشكيل ائتمك، سؤز و ييغينجاق آزادليغي، عقيده و وجدان آزادليغي، اعتصاب و نمايش آزادليغي، اجتماعي و فردي آزادليغي تأمين ائدن مسئله لر ملي حكومت دؤورونده اؤز حليني تاپميشدير.
سيد جعفر پيشه وري بيرينجي كندلي كوْنفرانسيندا اشتراك ائديب اؤز چيخيشيندا بئله دئييردي:- بيز دئييريك كي حكومت باشيندا گره ك آذربايجانلي اوْلسون. فقط خالقين اؤز ايچه ريسيندن چيخميش آدام خالقين ايسته ييني بيلر. ايندي يه قدر ايران و آذربايجان تاريخينده گؤرونمه ييب كي، خالق اؤز ايسته دي يي كيمي حكومتيني قورسون. دوزدوركي، دفعه لرله آذربايجان خالقي علم گؤتوروب آزادليغيني آليب، لاكين ملي حكومت قورولماغا قدر اوْندان استفاده ائده بيلمه ميشدي. ملي حكومت ايسه عملده بو ايشي گؤرمه يه موفق اوْلدوغوني اثبات ائتدي.
ملي حكومت آذربايجاندا دولت حاكميّتي نين ماهيّتيني ده ييشدي يي كيمي، اوْنون اداره سيستمينده ده تحول عمله گه تيرميشدي. ارتجاعچي ايران رژيمينين آذربايجانداكي، فئودال بروْكرات دولت دستگاهيني سينديراراق اوْنون يئرينده ملي- دئموْكراتيك حكومتين يئني دولت قورولوشونو اوْرتايا قوْيدو.
آذربايجان دئموْكرات فرقه سي 21 آذر حركاتي نين 30- نجي ايل دؤنومو مناسبتي ايله 1355- نجي ايلده” 21 آذر نهضتي ايران ملي دئموْكراتيك حركاتي تاريخي نين پارلاق صحيفه سي دير“- آدي بير كتاب نشر ائتميشدير. كتابين 52- نجي صحيفه سينده” آذربايجان ملي حكومتينده وزيرلر شوراسي“ باشليقلي يازيدا بئله وئريلميشدير: آذربايجان ملي حكومتي تشكيل اوْلدوغو بيرينجي گوندن خالقا آرخالاناراق اؤزونون وزيرليك لري واسطه سي ايله دئموْكراتيك تدبيرلرين حياتا كئچيريلمه سينه باشلايير. عالي اجرا ائديجي اوْرقان اوْلان ملي حكومت اؤز فعاليتيني بلاواسطه خالقين احتياج و طلباتيني تأمين ائتمه يه يؤنلتميشدير.
كتابدا علاوه اوْلونموشدوكي، ملي حكومتين برنامه سي نين اساسيني آذربايجان خالقي نين ايللر بوْيو مبارزه لردن سوْنرا الده ائتدي يي ملي مختاريتي نين عملده حياتا كئچيريلمه سي، خالقين مادي و معنوي احتياجلاري نين تأمين اوْلونماسي، اوْنو ترقي و تكامله چاتديرماق تشكيل ائديردي.
ايره لي سورولن بو مسئله لرله ياناشي ملي حكومت كئچميش مرتجع قضائي دستگاهيني لغو ائده رك، دئموْكراتيك پرنسيپ لر اساسيندا يئني محكمه سيستمي تأسيس ائتدي. كهنه قورولوشو مدافعه ائدن ارتجاعي قانونلاري لغو ائديب، يئني مترقي قانونلار وئردي. تهران حكومتي نين يئريتدي يي ضررلي اقتصادي سياست نتيجه سينده وطنيميز آذربايجاندا هميشه حكم سورن ايش سيزلي يي آرادان قالديرماق اوچون، بؤيوك تدبيرلر حياتا كئچيرمه يه باشلادي.
كارگرلر اتحاديه سي، جاوانلار و قادينلار تشكيلاتلاري دئموْكراتيك قورولوشون فعال كؤمكچيلري كيمي ايشه باشلادي. شخصيّت توْخونولمازليغي تأمين ائديلميش، ايش و تحصيل حقوقونون تأمين ائديلمه سي اوچون جدّي تدبيرلر گؤرولدو. نمونه اوْلاراق تبريزده، اورميه و زنگاندا 325 ابتدائي و 82 اوْرتا مكتب آچيلدي. بير چوْخ يئني ائولر، كولوبلار انشأ ائديلدي. كتابخانا و قرائت خانا تأسيس اوْلدو. ” معارف چاپخاناسي“ و ” آذربايجان چاپخاناسي“ ياراندي. ” آذربايجان شاعير و اديبلر جمعيّتي“، ”اينجه صنعت اداره سي“،” دولت تياتري“، ”آذربايجان ملي اوْركستر و فيلارموني“- سي تشكيل ائديلدي. تبريزده بهزاد آدينا اينجه صنعت موزه سي تشكيل اوْلدو. پولسوز اوْلاراق كؤرپه لر ائوي، اوشاق باغچالاري و قوْجالار ائوي ايشه باشلادي.
شهرلرين آبادليغي اوچون كوچه لره آسفالت دؤشندي، برق شبكه سي گئنيشلنديريلدي، سو كمرلري چكيلدي، 50- يه ياخين مطبوعات اوْرقاني دوْغما آنا ديلينده نشره باشلادي. آذربايجانين برباد وضعيّتده اوْلان صحيه سينه جدّي فيكير وئريلمه يه باشلاندي. نهضتدن اوّل آذربايجاندا خسته خانالاردا جمعا 70 تختخواب اوْلدوغو حالدا، ملي حكومت زاماني بو تختخوابلارين سايي 800- ه چاتدي.
ملي- آزادليق و دئموْكراتيك كاراكتري اوْلان آذربايجان ملي حكومتي يارانديقدان سوْنرا فارس شوْونيست لري نين آذربايجاندا تطبيق ائتدي يي مستعمره چي ليك سياستي داغيلدي، صنعي صورتده ايكي- اووج يئره پارچالانان آذربايجان اراضيسي بوتؤو بير اؤلكه حالينا سالينماغا باشلادي.
ملّتين اساس علامت لريندن ساييلان اراضي و اقتصادي حيات بيرلي يي نين برپا ائتديريلمه سي يئني دن اوْرتايا چيخدي. رضاشاه دؤوروندن ديليميزين و مدنيتيميزين انكشافينا مانع لر يارادان تهران حكومتي آذربايجاندا فارسلاشديرما سياستني حياتا كئچيريرديسه، ملي حكومتين يارانماسي ايله دوْغما آنا ديليميز رسمي دولت ديلي سه وييه سينه قالديريلدي. خالقين مدنيّتينه، تاريخينه، ملي عادت- عنعنه سينه بؤيوك خدمتلر گؤسته ريلدي. ارتجاع قوّه لري نين آذربايجاندا اساسي داغيلدي. خالقا ظولم ائدن اؤلكه دن قاچميش ملكه دارلارين قدرت لري محو ائديلدي. كندلرده اؤز باشيناليغين قارشيسي آليندي. توْرپاق سيز كندلي لرين خيرينه بير سيرا مثبت عملي تدبيرلرين حياتا كئچيريلمه سينه باشلاندي. زحمتكش لرين حياتيني و ايش شرايطيني ياخشيلاشديرماق اوچون 52 ماده دن عبارت امك قانونوايله ياناشي بيرچوخ دئموْكراتيك حقوقلار حياتا كئچيريلدي.
ايران دولتي و مرتجع دايره لرين اساس قوّه سينه چئوريلن ژاندارم و قوْشون حصّه سي نين آذربايجاندا مركزي داغيلدي. ملي حكومتين آذربايجان قيزيلباش خالق قوْشونلاري ياراتماسي، پول چاپ ائديب دؤورييه يه بوراخماسي، اؤز مقدراتيني تعيين ائتمك پرنسيپي داخيلينده اؤز حليني تاپدي و خالقين مقدّراتي اؤز الينه تاپشيريلدي.
چوْخ جدّي اوْلاراق يئني كتابلارين نشرينه باشلاندي. كند تصرفاتي و صنايعني انكشاف ائتديرمك مسئله لري اوْتايا چيخدي. مؤوجود مادي چتين ليك لره باخماياراق سيرادان چيخميش كارخانا و موسسه لر بر پا ائديليب، يارارلي حالا ساليندي؛ يئني كارخانالار ياراندي. ملي مدنيّتيميزده ملي ادبيابيميزين دئموكراتيك قوْلو خالقيميزين عالم اوْغلي شيخ محمد خياباني دؤوروندن جوجرمه يه باشلاميشديسا، حيات صحنه سينده اؤزونو گؤسترمه يه و تصديق ائتمه يه باشلادي. معارف و اينجه صنعتين ترقيسي اوچون گئنيش امكانلار خالقيميزين اختياريندا قوْيولدو. تبريزده دولت دانشگاهي آچيلدي. راديو و باشقا ملي- مدني اوْرقانلار ياراديليب اهالي نين استفاده سينه وئريلدي.
دولت بانكي نين تأسيسي، تجارت و صنايع نين جانلانديريلماسي ملي حكومتين قوروجولوق پروْقرامي نين اساس حصّه لريني تشكيل ائتدي. ملي اقليّت لرين ملي حقوق برابرلي يي تأمين ائديلدي؛ ياخين و اوْرتا شرق اؤلكه لري تاريخينده بيرينجي كره اوْلاراق قادينلارين كيشي لرله برابر حقوقي تأمين اوْلدو. صنايع موسسه لرينده ايشچي لر نماينده سي نين نظارتي ياراندي.
ملي حكومتين قيسابير مدت عرضينده سادالاماقلا قورتارمايان بؤيوك ايشلر گؤرمه سي، حياتا كئچيردي يي اصلاحات تدبيرلري، آذربايجان خالقي نين بلاواسطه اراده سي نين ايفاده سي اوْلدو.
غلام يحيي دانشيان يازديغي” كندلي قياملارندان فدائي لر تشكيلاتينا“- آدلي مقاله سيني بو جمله لرله سوْنا چاتديرير:
آذربايجان خالقي قوربانليقلار باهاسينا وطنينده ملي حكومت قوردو. بؤيوك قهرمانليقلادا خالق و اوْنون سيلاحلي قوّه سي اوْلان خالق قوْشونلاري و فدائي لر الده ائديلميش آزادليغي ساخلاماق اوچون ووروشدو. آذربايجان ملي حكومتي نين بير ايلليك فعاليتي دؤورو خالقيميزين افتخاري اوْلماقلا اوْنون اونودولماز تاريخي نين قيزيل صحيفه سيني تشكيل ائتدي.
شبهه سيزكي، بو بير ايلليك فعاليت دؤورونو موفقيت له حياتا كئچيرمكده ملي حكومتين اوْرقانلارينا خالقين لياقتلي و صادق ائولادلاري سئچيلميش و فعاليت ائتمه يه باشلاميشدير.
آذربايجاندا ملي– آزادليق و دئموْكراتيك حركاتين جريانيندا فعله لردن، كندلي لردن، مترقي ضيالي لاردان، صنعتكارلاردان و ملي بورژوازي نماينده لريندن چوْخلي اجتماعي- سياسي خاديم لر يئتيشدي.
ملي حكومت دؤورونده فدائي باشچيلاري، انجمن صدرلري، بخشدارلار، فرماندارلار، وزيرلر، كارخانالاردا فعله نماينده لري، اداره باشچيلاري، بانك مديرلري و ساير وظيفه لي شخصلر تجربه لي كادرلار كيمي تربيه اوْلونوب، ايره لي چيخيب، دولتين اداره ائتمه سي ايشينده سفربر اوْلدولار.
خالقيميزين عالم اوْغلي، شيخ محمد خياباني حركاتي نين تانينميش نماينده لريندن اوْلان، آذربايجان ملي حكومتي نين ملي محكمه سي نين صدري، زين العابدين قيامي نين شخصي آرشيوينده او دؤوردن يادگار قالميش بير سندده دولت كادرلاريني حاضيرلايان عالي كورسلارين معلم لري نين سياهيسي ساخلانميشدير. بو سند تكجه معلم لرين سياهيسيني دئييل، هم ده كورسلاردا تدريس اوْلونان موضوعلاري دا اؤزونده عكس ائتديرميشدي.
دولتچي ليك تاريخيميزين سندلريني بير يئره توْپلاماق، گله جك نسيللره چاتديرماق ضروريتني نظره آلاراق، ملي دولتچي ليك عنعنه ميزين قوروجولوق ايشينده گئجه- گوندوز بيلمه ين انسانلاريميزين سيراسينا داخيل اوْلان بو سندده كي لر بئله وئريلميشدي:
دولت كادرلاريني حاضيرلايان عالي كورسلارين معلم لري
1. آذربايجان ملي حركاتي نين تاريخي و مشروطه انقلابي- زين العابدين قيامي
- تشكيلات سيستمي- صادق بادگان
- ايران سياسي تشكيلاتلاري نين تاريخي- سلام اله جاويد
- پسيكوْلوژيا- دكتر جاهانشاهلو
- اينجه صنعتين اهميتي حكومت قورولوشو نقطه نظريندن- فريدون ابراهيمي
- قانون اساسي- عظيما
- مليت مسئله سي- دكتر هشتروديان
- سياسي اقتصاد- دكتر مهتاش
- دنيا سياسي قوروملاري تاريخي- مايور رحماني
- اوْردو مكتبي- اديب
- مرامنامه نين شرحي- مير رحيم ويلائي
- آذربايجانين استراتژي جغرافياسي- ژنرال پناهيان
- قديم آذربايجان تاريخي- شريفي
- انشعات- مهندس آذري
- حربي تعليمات و بدن تربيه سي- مايور آگاهي
بو و يا ديگر گؤرولن ايشلر و الده ائديلن موفقيت لر هئچ ده عادي وضعيتين نتيچه سي كيمي دئييل، چوْخ آغير و گرگين اوْلايلاردان كئچميش ، حتي ملي حكومت يارانديقدان سوْنرادا آذربايجان عليهينه تهران حكومتي طرفيندن يورودولن ضد دئموْكراتيك تدبيرلر سنگيمك بيلمه ميشدي.
ايرانين 14- نجي مجلسينده مهدي فرخي نين خطابت كورسوسونده سؤيله دي يي:-” گئديره م آذربايجانا، آذبايجاني آذربايجانلي لارين باشينا اوچورام!“- سؤزو، بيلاواسطه تهران حكومتي نين آذرربايجاندا يارانميش وضعيته مناسبتي نين گؤسته ريجيسي ايدي. بو مناسبت تكجه ايران مجلسي كيمي اوْرقاندا چيخيشلاردا، يا خود تكجه سؤزده محدود لاشميردي؛ آذربايجاندا فاجعه لر تؤره دن اوْردو حصّه لرينده بو مناسبت لر داها قاباريق شكيلده اؤزونو گؤسته ريردي. اورميه شهرينده ياراديلان وضعيت بو اولايلاردان بير نمونه دير.
ملي حكومتين ياراديلماسيندان هله 5- 4 گون كئچمه سينه باخماياراق ارتجاعچي تهران حكومتي نين اورميه ده يئرله شن اوْردو حصه سي نين و خالقين قانينا سوساميش قولدور خانلارين سيلاحلي دسته لري نين تؤرتدي يي جنايت لر، آذربايجان خالقي نين عليهينه يورودولن جنايت لرين داوامي ايدي.
ملي حكومتين ژنرالي، محسن ميلانيان ”اورمي شهري نين آزاد ائديلمه سي حاقيندا“- خاطره يازيسندا اوگونلري بئله تصوير ائدير: شانلي 21 آذر حركاتي آذربايجانين مختلف ولايت و شهرلرينده مختلف واختلاردا غلبه چالميشدي. اورميه شهرينده ايسه بو غلبه يالنيز شدتلي ووروشمالاردان سونْرا، 27 آذر گونونده ممكن اوْلموشدور. بونون سببي اوْندا ايدي كي، هم بورادا ارتجاع اؤزو نسبتا گوجلي ايدي، هم ده توركيه و آمريكا قوْنسوللوقلاري همين ارتجاع قوّه لريني داها دا جدي مقاومت گؤسته رمه يه تحريك ائديرديلر. بوندان علاوه دربار و دولت سيمسيز تلفن وتئلگراف واسطه سي ايله بوراداكي حربي حصه لر: پوْليس و ژاندارم قوّه لي ايله علاقه ساخلايير، اوْنلارا سيلاح، ارزاق، عادي وسايط و سايره وعدلر ائدير و بو يوْللارلادا 21 آذر حركاتينا قارشي اورميه ده جدي بير مقاومت مركزي ياراتماغا چاليشيردي.
دربار و دولتين، عموميتله ارتجاعي قوّه لرين اساس استناد نقطه سي اوْلان حربي حصه لره و بورادا اوْلان نسبتا اهميتلي حربي- تكنيكي بؤلمه لره، مشهور ارتجاع نؤكري سرهنگ زنگنه باشچيليق ائديردي. محمد رضاشاه شخصا اورمي نين مدافعه سي ايله ماراقلانير، سرهنگ زنگنه يه بؤيوك اميد بسله يير و بوراني آذربايجان خالقي نين ملي آزادليق حركاتينا قارشي جدي مقاومت مركزينه چئويرمك ايسته ييردي.
ژنرال محسن ميلانيان 26 آذر، يعني 5 گون ملي حكومتين ياراديلماسيندان سوْنراكي وضعيتي اورميه ده بئله شرح ائدير:- آذر آيي نين 26- سينا قدر فدائي دسته لري اورمي اطرافيندا اوْلان چهار بخش، سنگر و دره ده ييرمان موضع لرينده ارتجاع قوّه لره – ژاندارم و نظامي دسته لرينه شدتلي هيجوملار ائتميش و بير سيرا حربي اوستونلوك لر الده ائتميشديلر. تبريز و باشقا شهرلرين فدائي دسته لري ايله گوجلنديريلميش اورمي فدائي دسته لري تبريز- اورمي جاده سيني نظارت آلتينا آلا بيلميش و تمام ايله شهر اطرافينا ياخينلاشميشديلار.
ژنرال محسن ميلانيان خاطره يازيسيندا 27 آذر گونو حاقيندا يازيركي، آذر آيي نين 27- سينده هاوا قرانليقلاشان كيمي ژاندارملاردان بير عده سي بير نئچه اوْغري و قولدورلا بيرليكده غفلتا كوچه لره تؤكولوب هر طرفه آتش آچاراق قاباقلارينا گلن سيلاح سيز اهاليني اؤلدورمه يه باشلاديلار. بير نئچه ائو و مغازاني غارت ائتديلر. عين حالدا بوتون گئجه ني شهري و فدائي دسته لري نين توْپلاشديقلاري يئرلري سربازخانالاردان تفنگ و مسلسل آتشينه توتدولار. ارتجاع قوّه لري بئله ليك له حربي شورانين دقتيني بو آتيشمالارا جلب ائده رك اوْنون پرده سي آلتيندا ايره لي له ين نظامي و ژاندارم حصّه لري نين قُطور دره سي يوْلونو اله گه تيرمه لرينه امكان ياراتماق ايسته ييرديلر. لاكين، سرهنگ زنگنه نين بو تدبيري ده باش توتمادي. آنجاق اوْنون بو جنايتي بير عده سيلاح سيز اهالي نين، فدائي و سربازلارين قاني باها سينا باشا گلدي. تبريزدن گلن فدائي كؤمك دسته لري ايله اورمي فدائي لري بو وظيفه ني ده لياقت له يئرينه يئتيرديلر.
1324-نجي ايل آذر آيي نين 28- ده سحر ساعات 8- ده فدائي لرين حربي شوراسي نين صدري محمد امين آزاد وطن باشدا اوْلماقلا فدائي لرين اساس قوّه لري تبريز- اورمي دروازاسيندان طنطنه ايله شهره گيرمه يه باشلاديلار. بونونلادا اورمي شهري تمام ايله آزاد ائديلميش اوْلدو.
اورميه ده كئچن بو حادثه لرين تصويريني باشقا يؤندن، 21 آذر حركاتي نين ديگر اشتراكچيسي م. فخرزاده”فدائي لرين ايگيدلي يي“- آدلي خاطره يازيسيندا بئله وئرميشدي:
تهران حكومتي هر يئرده مغلوبيته اوغراديغي اوچون اورميه ده كي سيلاحلي قوّه لريني داهادا گوجلنديرميشدي.
فخرزاده يازيردي كي، جلادليقدا مشهور اوْلان سرهنگ زنگنه نين اسير دوشمه سينه هله بير نئچه گون قالميشدي. قياما قالخميش دئموْكراتلارلا ايران قوْشونلاري آراسيندا اؤلوم- ديريم مبارزه سي گئديردي. زنگنه بوتون گوجونو شهرين مدافعه سينه وئرميش، اختياريندا اؤلان 4- نجي لشگرين بوتون سيلاحلي قوّه سيني دئموْكراتلارا قارشي چئويره رك چارباش كندينده، شهر چايي وادي سينده، شهرده اوْلان سني لر مسجدي نين اطرافيندا و بير چوْخ باشقا يئرلرده چوْخلي استحكامات دوزه لتميشدي. هزاران محله سي اطرافيندا گئدن ووروشمالاردا فدائي گول له لري نين سسي گئت- گئده ياخينلاشيردي. شهر داخيلينده ايسه آيري- آيري محله لرده دئموكراتلار دؤيوش عملياتينا باشلاميش، داملار و ائولرده سنگرلر ياراتميشديلار.
من بو حادثه لرين بير چوْخونون شاهدي ديم؛- يازان فخرزاده علاوه ائديركي، آغداش محله سينده بير دسته فدائي نين گؤستردي يي قهرمانليق، انقلابي دؤيوشلرده باش وئرن بؤيوك فداكارليق نمونه سي كيمي منيم خاطريمده هميشه ليك اوْلاراق قالماقدادير. او، بو قهرمانليق نمونه سيني بئله شرح ائدير: اورميه اطرافيندا گئدن دؤيوشلرين قيزغين واختي ايدي. زنگنه كندلرده فدائي لر له ووروشان ژاندارملارا سيلاح و نظامي قوّه گؤنده ريردي. گونده ريلن قوّه لر ايسه آغداش محله سيندن كئچمه لي ايدي. بوناگؤره ده بوردان گئچن حربي قوّه لرين محو ائديلمه سي آغداش محله سي نين قهرمان فدائي لرينه تاپشيريلميشدي. بو مقصد له بير دسته فدائي اوْنلار اوچون الوئريشلي اوْلان بير ائوي سئچميشديلر.
فخرزاده حادثه نين شرحيني بئله وئرير: سحر واختي ايدي. 24 نفردن عبارت بير كاميون مسلح نظامي دسته سي گؤي تپه كندينده فدائي لرله ووروشان ژاندارملارا كؤمك ائتمه يه گئديردي. فدائي لر همين ائودن كاميوني آتشه توتدولار. مدافعه وضعيتينه كئچمه يه امكان تاپمايان سربازلار دسته سي داغيلدي و 24 بيرنوْو تفنگي فدائي لرين الينه كئچدي.
فخرزاده سرهنگ زنگنه نين گؤندردي يي باشقا بير نظامي دسته سي نين ده فدائي لر طرفيندن مغلوبيتيني يازير و علاوه ائديركي، زنگنه اورميه ده اوْلان 6 تانك دان بيريني يالنيز بو 7 نفر فدائي ايله ووروشاماق اوچون گؤندرمه يه مجبور اوْلدو. تانك ائوه ياخينلاشير. اوْنون پوْلاد بورنو ائوين تاختا قاپيسينا دايانميشدي. سربازلار قاپيني سينديرماميشدان اوّل تسليم اوْلماغي طلب ائتدي لر. ائوين تاختالانميش پنجره لرينه آتيلان ال قوْمبارالاري فدائي لرين اوچ نفريني يارالاميشدي. الي تفنگلي فدائي لر ايكينجي اوْتاغين سقفيني دئشه ره ك، داما چيخيب تانكين دؤوره سينده اوْلان سربازلارلا ووروشماغا باشلاديلار. سربازلارين چوْخو يارالانيب و بير عده سي قاچميشدي. بو زامان فدائي لر تانكين ته كرلري ايله زنجيري آراسينا تاختا سالاراق اوْنون حركتينه مانع اوْلدولار. فدائي لر تانكين ايچينده كي لري ده تسليم ائديب تانكي اؤز اللرينه كئچيرديلر.
فخرزاده خاطره يازيسيني بو جمله لرله سوْنا يئتيرير: وطن و آزادليق عشقي ايله ووروشان قهرمان فدائي لر اورميه اوزه ريندن قارا بولودلاري قوْودولار، آزادليق گونشي اؤز پارلاق شعاعلاري ايله بو كهنه شهري ايشيقلانديردي.
ل. فلكي” آذربايجان ملي حكومتي نين يارانماسيندا فدائي لرين نقشي“- آدلي مقاله سينده اورميه ده كي وضعيتي نظره آلاراق فاكت لارا اساسلانير و يازير: اورميه لشگري نين فرماندهي سرهنگ احمد زنگنه نين خيانتي اوزوندن 2300 نفر قوْجا، قادين، اوشاق و فدائي هلاك اوْلدو. بونلاردان 230 نفر فدائي و 550 نفر فرقه عضوي ايدي. فدائي لردن 127 نفر يارالاندي. لاكين، بونا باخماياراق آذر آيي نين 27- سينه قدر آذربايجاندا اوْلان مركزي دولتين بوتون سيلاحلي قوّه لري خلع سيلاح ائديلدي.
فدائي دسته لرينده اوْلان حربي سيلاحلاردان قات- قات آرتيق حربي سيلاحلارلا تجهيز اوْلونموش تهران حكومتي نين حربي قوّه لري، متشكل حربي مكتب لر گؤرسه لرده آذربايجانين شهرلرينده و كندلرينده بير- بيري نين آردينجا مغلوبيته اوغراميشدي.
بو مغلوبيت لرين سببيني 21 آذر حركاتي نين اشتراكچيسي جوادي” 21 آذرين 45 ايللي يي عرفه سينده“ آدلي مقاله سينده بئله وئرميشدي: آذربايجان خالقي نين تاريخينده ان گؤركملي و لايقلي يئر توتان 21 آذر نهضتي اؤز ماهيتينه، اجتماعي، اقتصادي، سياسي مقصدو وظيفه سينه گؤره آذربايجان خالقي نين آزادليق و دئموْكراتيك حركاتي نين تجسمي و ايران خالقلاري نين انقلابي تاريخي نين مهم دؤنوش نقطه سي ايدي. شاه استبداد رژيمينه قارشي باشلانان 21 آذر نهضتي اؤز دؤورونون اجتماعي، اقتصادي و سياسي شرايط مجموعونون ياراتدغي تاريخي ضرورتين لابد نتيجه سي ايدي. بيرسؤزله بو نهضت ايرانين عمومي و آذربايجانين خصوصي شرايطي زمينينده عمله گلميشدي. جوادي علاوه ائديركي، 21 آذر نهضتي بيردن- بيره و تصادفا عمله گلن بير نهصت دئييلدي. اوْنون تاريخي كؤك لري چوْخ قاباقكي دؤورلره گئديب چيخير. 21 آذر نهضتي اؤز تاريخي كؤكو اعتباري ايله مشروطه انقلابي، خياباني حركاتي و عموميت له ايراندا باش وئرميش ديگر آزادليق و دئموْكراتيك حركاتلارين وارثي و اؤز دؤورونون اجتماعي كوْنفليك لري نين سيلاحلي عصيان فوْرموندا حلي نين تظاهري ايدي.
دئموْكراتيك طلب لر اوغروندا مبارزه هر بير ملتين و خالقين انكشاف سه وييه سي ايله علاثه دار اوْلان مختلف دؤورلرده مختلف فوْرمادا اؤزونو گؤسته رير. بو باخيمدان دئمك اوْلاركي، آذربايجان خالقي نين ملي شعورونون انكشافي ايله علاقه دار،اوْنون دئموْكراتيك طلب لري باشلانغيجدا سؤز، مطبوعات، ييغينجاق آزادليقلاري و ها بئله اؤز نماينده لري واسطه سي ايله مجلسده اشتراك ائتمك و سايره طلبي ايدي. بوقانوني طلب لرين بير طرفدن شاه رژيمي طرفيندن قبول ائديلمه مه سي، ديگر طرفدن دئموْكراتيك حركاتين انكشافي، قانونا اويغون اوْلان اوچونجو مبارزه استقامتي اوْلان- اؤز مقدراتينا صاحب اوْلماق اوغروندا مبارزه استقامتيني دوغورموش و اوْنو ضروري ائتميشدير.
ل. فلكي سانكي جوادي نين ايره لي سوردويو فيكيرلرين استقامتينده و او فيكيرلرين تكميل لشديريلمه سينده حركت ائدير، و ”21 آذر نهضتي اونودولماياجاقدير“- آدلي مقاله سينده بئله چيخيش ائديردي: 21 آذر نهضتي كئچميش انقلابي حركاتلاردان هم سياسي، هم ده اجتماعي مضمونو ايله فرقلنميشدي.
او، علاوه ائدير كي، 1324- نجي ايل آذر آيي نين 21- ده آذربايجانين فدائي دسته لري ظولمكارلارا و شاهليق ديكتاتوراسينا قارشي دؤيوشده غالب گلدي. آذربايجاندا استبداد رژيمينه سوْن قوْيولدو. شاهليق رژيمي نين جبر آپاراتي اوْلان قوْشون، پوْليس و ژاندارم اداره لري لغو ائديلدي. بونونلادا تهران حكومتي نين آذربايجانا مناسبتي نين باشقا مرحله سي اوْرتايا چيخدي.
21 آذر حركاتي نين اشتراكچيسي جلال زاهدي ” 21 آذر نهضتي تاريخي شرايطدن دوْغموشدو“- آدلي مقاله سينده يازيركي، 21 آذر نهضتي نه تصادفي و نه شخص لرين ايسته يي و غضبي و يا خود خير خواهليق نيّتي و نه ده سفارش له باش وئرمه ميشدي. او، ايرانين اقتصادي رژيمي نين ضروري و لابد قانونوايدي. باشقا سؤزله 21 آذر نهضتي ايرانين عمومي وآذربايجانين خصوصي شرايطي زمينينده عمله گلميش و آذربايجان خالقي نين اوزون ايللردن بري ظولم و استثمارا قارشي آپارديغي مبارزه نين تجسمي ايدي. ضديت لرين پارتلايش نقطه سي ايدي. 21 آذر نهضتي اؤز تاريخي كؤكو اعتباري ايله مشروطه انقلابي، خياباني حركاتي و ها بئله اؤلكه ده باش وئرن ديگر انقلابي دئموْكراتيك حركاتلارين وارثي و اؤز دؤورونون اجتماعي كوْنفلئكت لري نين سيلاحلي عصيان فوْرمونوندا تظاهر ائدن انعكاسي ايدي.
جلال زاهدي ده بير چوْخ مسئله لره استناد ائتديكدن سوْنرا علاوه ائديركي، 21 آذر نهضتي نين او زامان آذربايجاندا باش وئرمه سي تصادفي اوْلماييب، تاريخي ضرورتين محصولي و قانونا اويغون نتيجه سي ايدي.
ايتي مشاهده و دقيق تحليل قابليّتينه مالك اوْلان ملي اؤندر سيد جعفر پيشه وري، يئني يارانميش مرحله ني بئله تقديم ائدير: تهران، ائشيتدي ييميزه گؤره، ايالت و ولايت انجمن لري نين انتخاباتيني باشلاماغا تشبث ائدير. بو چوْخ گئج دير. آرتيق انجمن بيزي تأمين ائده بيلمز. بو دالدان آتيلان داش كيمي ديركي، فقط توْپوغا ده ير و هئچ بير تأثير باغيشلاماز.
غلام يحيي دانشيان اؤتن گونلره توْخوناراق” كندلي قياملاريندان فدائي لر تشكيلاتينا“- آدلي مقاله سينده يازيردي كي، سيد جعفر پيشه وري نين باش وزيرلي يي ايله آذربايجان ملي حكومتي تشكيل اوْلدو. همين گون ايران دولتي نين تبريزده كي، ژاندارم و پوْليس اداره لري فدائي دسته لرينه تسليم اوْلموشدولار. فقط قوْشون قاليردي. آخشام باش وزير پيشه وري عالي قاپي يا ( حكومت بناسينا) گئتدي. قوْشونون تسليم ائديلمه سيني مذاكره ائتمك اوچون سرتيپ درخشاني اوْرايا گه تيريلميشدي. قوْشونون ستاد رئيسي سرهنگ ورهرام بوتون قوّه سي ايله افسرلري قان تؤكمه يه حاضيرلاييردي. او، شهر اهاليسي و فدائي لر اوزه رينه هيجوم پيلاني چكميشدي. قوْشونون تسليم اوْلماسي حاقيندا پيشه وري و درخشاني آراسيندا سند امضأ لانديغي حالدا، ورهرام مقاومت گؤسترمك ايسته ييردي. لاكين، سربازخانايا گئتميش چشم آذر و يوْلداشلاري افسرلره وسربازلارا تسليم سندي نين امضالانماسي خبريني سؤيله ييب، ملي حكومت آديندان اوْنلارا اطمينان وئرديكدن سوْنرا افسر و سربازلار سيلاحلاريني يئره قوْيماغا راضي اوْلدولار. ورهرام دا سيلاحيني وئريب تسليم اوْلدو. آذر آيي نين 22- ده تبريز شهري تمامي ايله فدائي لرين الينده ايدي.
تدقيقاتچي عالم ودادي مصطفي يئو” جنوبي آذربايجان“ آدلي كتابيندا يازيركي، دئسامبرين 12- ده (چهار شنبه 21 آذر 1324) ملي مجلسين ايلك اجلاسي اوْلدو و همين اجلاسدا ملي حكومت تشكيل ائتمك قرارا آليندي. آذربايجان دئموْكرات فرقه سي نين بيرينجي كاتبي سيد جعفر پيشه وري حكومته باشچي تعيين اوْلونموش و ائله همين گون حكومت عضولريني ملي مجلسه تقديم ائتميشدير.
ملي حكومت 11 وزيرليكدن، عالي محكمه و باش مدعي العموملوقدان عبارت ايدي. حكومتين تركيبينده خارجي ايش لر وزيرلي يي و مدافعه وزيرلي يي نظرده توتولماميشدي. بودا آذربايجان خالقي نين ايرانين دولت بيرلي ييني قوْرويوب ساخلاماق نيتيني تصديق ائديردي. ملي حكومتين تشكيليندن سوْنرا آذربايجانلي لارين سياسي جهتدن فوْرمالاشميش ملّته چئوريلمه سي پروسئسي باشاچاتير و اؤز مقدراتيني تعيين ائتمك و حاكميت حقوقلاري حياتا كئچير.
ودادي مصطفي يئو يازيركي، بئله ليك له، اؤز ائتنيك اراضي سي و بوندان سوْنرا هم ده سياسي اراضي سي، اؤز ملي ديلي و بوندان سوْنرا دولت ديلي، اؤز قانون وئريجي و اجرا ائديجي حاكميت اورقانلاري و ملّتين بوتون طبقه لريني احاطه ائدن رهبر حزبي اوْلان آذربايجانليلار تشكيلات جهتدن ملي تشكّولو باشا چاتديرير و هم ده بو زامان تكجه يوكسك مترقي، دئموْكراتيك، سياسي، وطن پرورليك شعورو دئييل، هم ده ملي شعور نمايش ائتديريرلر. ملي- دولت قوروجولوغونا باشلانماسيندان سوْنرا آذربايجان خالقي نين انكشافيندا، اوْنون فوْرمالاشماسيندا يئني مرحله باشلايير. آذربايجانلي لارين ملت كيمي حقيقي اجتماعي فوْرمالاشماسي، ملي شعورون ائنينه و درينينه ياييلاراق فوْرمالاشماسي محض همين واختدان باشلانيردي.
ميرزه زاده سلطان” آذربايجان ملي حكومتينده ناظر لر شوراسي“- آدلي مقاله سينده حكومتين يارانماسي ايله علاقه دار يازيركي، ملي مجلس آذربايجان ملي حكومتي نين قارشي سيندا آذربايجانين انكشافينا داير كانكرئت وظيفه لر قوْيموش و اوْنون 20 ماده دن عبارت ايش پروْقراميني دا تصديق ائتميشدير.
آذربايجان ملي حكومتي تشكيل اوْلدوغو ايلك گوندن خالقا آرخالاناراق اؤزونون ناظرليك لري واسطه سي ايله دئموْكراتيك تدبير لر حياتا كئچيريلمه سينه باشلايير. عالي اجرا اوْرقان اوْلان ملي حكومت اؤز فعاليّتيني بيلا واسطه خالقين احتياجلاريني، طلب لريني تأمين ائتمه يه يؤنلتميشدير.
ملي حكومتين باشچيسي سيد جعفر پيشه وري دئميشديركي، حكومت اؤز پروْقراميني خالقين احتياجي اوزه رينده قورموشدور. بيز بو پروقرامي خالقين مذاكره سينه وئريريك. خالقين به يندي يني حياتا كئچيره جه ييك؛ به ينمه دي يني ايسه پروْقرامدان چيخاراجاييق.
ميرزه زاده سلطان آذربايجان ملي حكومتي نين پروْقرامي حاقيندا آدي گئدن مقاله سينده يازيردي كي، پروْقرام آشاغيداكي اساس حصّه لره بؤلونموشدو:
1لف- سياسي و حاكميت مسئله لري؛
ب – اقتصادي و تجارت مسئله لري؛
ت- مدنيّت، معارف و صحيه مسئله لري؛
پ-ملكيت مسئله لري.
سهراب زاماني ايسه” آذربايجان ملي حكومتي نين دولت قورولوشو“ آدلي مقاله سينده يازيردي كي، آذربايجان ملي حكومتي نين دولت آپاراتي اوچ قوّه دن عبارت ايدي:
1- قانون وئريجي اوْرقان- آذربايجان ملي مجلسي.
2- اجرا ائديجي اوْرقان- آذربايجان ملي حكومتي.
3- محكمه و پراكروْرلوق اوْرقانلاري.
اجرا ائديجي اورقان اوْلان آذربايجان ملي حكومتي حاقيندا سهراب زاماني يازيردي كي، آذربايجان ملي حكومتي نين تشكيلي حاقيندا نظامنامه يه اساسا آذربايجان ملي حكومتي و اوْنون پروْقرامي مجلس واسطه سي ايله تعيين و تصديق اوْلونور. ملي مجلسده چوْخلوق قازانان فرقه نين رهبري مجلس رئيسي نين دعوتي ايله حكومت هيئتي نين تركيبني سئچه ره ك تصويبدن اؤتر و ملي مجلسه تقديم ائدير.
” آذربايجان“ روزنامه سي 1324- نجي ايل 22 آذر ده چاپ اوْلان ساييندا بو حاقدا بئله بير معلومات درج ائدير:
آذربايجان مجلس ملي سي دونن گون اوْرتادان قاباقكي جلسه سينده آذربايجان دئموْكرات فرقه سي نين رئيسي آقاي پيشه وريني آذربايجان ملي دولتين تشكيل وئرمه يه نامزد و مأمور ائتدي. آقاي پيشه وري گون اوْرتادان سوْنراكي جلسه ده اؤز كابينه سيني آشاغيدا قيد اوْلان تركيبده مجلس ملي يه معرفي ائتديلر:
1- باش وزير- آقاي سيد جعفر پيشه وري
2- داخله وزيري- دكتر سلام اله جاويد
3- خالق قوْشونلاري وزيري- آقاي جعفر كاويان
4- فلاحت وزيري- دكتر مهتاش
5- معارف وزيري- محمد بي ريا
6- صحيه وزيري- دكتر اوْرنگي
7- ماليه وزيري- آقاي غلامرضا الهامي
8- عدليه وزيري- آقاي يوسف عظيما
9- يوْل،پوْست و تئلگراف و تلفن وزيري- آقاي كبيري
10- تجارت و اقتصاد وزيري- آقاي رضا رسولي
11- ايش و زحمت وزيري تعيين اوْلونانا كيمي او وزارتخانايا مربوط اوْلان ايشلره باش وزيرليك نظارت ائده جكدير.
” آذربايجان“ روزنامه سي يازيركي، كابينه معرفليك اوْلدوقدان سوْنرا اتفاق آرا ايله تصويب اوْلوب سوْنرا مجلس طرفيندن آقاي زين العابدين قيامي ديوان تميزين رياستينه و آقاي فريدون ابراهيمي آذربايجان مدعي العمومي لي يينه انتخاب اوْلدولار. آذربايجان روزنامه سي علاوه ائديركي، آقاي پيشه وري اؤز دولتي نين برنامه سيني گئنيش صورتده تشريح ائديب و آذربايجان ملي حكومتي نين پروقرامني قرائت ائتديلر.
ملي اؤندر سيد جعفر پيشه وري” آذربايجان“ روزنامه سي نين 1324-نجي ايل نشر اوْلان 109- نجي ساييندا ايسه بو حاقدا اؤز دوشونجه سيني بئله قلمه آلير:- دوْغرودور، پيشه وري آذربايجان دئموْكرات فرقه سي نين آغ ساققاللاريندان حساب اوْلونور و آذربايجان مجلس ملي سي اوْنا اعتماد ائديب ملي حكومتين باشيندا قوْيموشدور. لاكين، او هئچوقت خود سر و مطلق العنان دئييلدير. او، بيرينجي سي نين دستوري، ايكينجي سي نين آرزوسو اوزه رينده حركت ائدير.
آذربايجان ملي حكومتي نين تشكيلي حاقيندا تدقيقاتچي عالم سهراب زاماني ايسه يازيركي، نظامنامه نين 3- جو ماده سينه اساسا اجرا ائديجي اوْرقان اوْلان وزيرلر شوراسي قانون وئريجي اوْرقان اوْلان مجلسدن تمامي ايله آيريلير. ناظرلرين تعييني باش وزيرين حقوقونا داخيل دير. لاكين، اوْنلارين تصويبي ملي مجلسين وظيفه سينده دير. محض بونا گؤره ده يوخاريدا گؤستردي ييميز دئموْكراتيك پرنسيپ لر اساسيندا قورولموش آذربايجان ملي حكومتي آذربايجان خالقي طرفيندن اوْنون قارشي سيندا قوْيولموش آغير و چتين وظيفه لرين عهده سيندن شرفله گلدي.
سهراب زاماني يازيركي، لاكين آذربايجان ملي حكومتي الده ائتميش اوْلدوغو بو موفقيت و انكشافي ايله كفايت له نه بيلمزدي. آذربايجان خالقي بؤيوك قوربانلار باهاسنيا الده ائتميش اوْلدوغوخالق حاكميّتيني انكشاف ائتديريب و اوْني داها دئموكراتيك پرنسيپ لر اوزه رينده قوروماق ايسته ييردي. بونون اوچون كهنه حاكميت آپاراتيني تمامي ايله سينديرماق و محو ائتمك لازيم گليردي.
سهراب زاماني قيد ائديركي، بو حاقدا آذربايجان خالقي نين سئويملي رهبري سيد جعفر پيشه وري بئله قيد ائديردي:- بيز ايسته ييريك كي، خالق ساوادلي اوْلسون، وجدانلا ياشاسين. خالقين بهداشتي و صحتي تأمين اوْلسون. شهرلر ياشاماغا يارارلي بير حالا گلسين. خالقين تأميناتيّه سي فراهم ائديلسين. بو او شئي ديركي، هميشه بيزي دوشوندورور و ناراحت ائدير. بو ماشين بئله ايشلره قادر دئييل. بو سببدن دير كي،آذربايجان ملي حكومتي ايران دولتي نين ارتجاعچي اصول اداره سينه سون قوْيماق اوچون جدي صورتده ايشه باشلادي.
غربي برلين ده چاپ اوْلان ”وارهايت“ روزنامه سي 28 دئسامبر 1976- نجي ايلده 21 آذر نهضتي حاقيندا
” دئموكراتيك ايران اوغروند آپاريلان اونودولماز مبارزه“ آدلي مقاله سينده يازيردي:
دئموكراتيك قورولوش كهنه دولت دستگاهيني لغو ائديب، اوْنون يئرينده ايران آذربايجاني نين بوتون شهر و ماحاللاريندا دئموكراتيك حاكميّت اوْرقانلاريني ياراتدي. يئني توْرپاق اصلاحاتي كئچيريلدي. اوْن ايللرله قان ايچن جلاد شاه( رضا خان) و اوْنون ” جنگاور“ اوْغلي محمد رضا شاه پهلوي طرفيندن اسارت آلتيندا قالميش و تاپدالانميش آذربايجان ديلي و اوْنون مدنيتي آزاد ائديليب بر پا اوْلوندو.
قيسا بير مدتده چوْخ مترقي شاعيرلر و يازيچيلار مدنيت عالمينده اؤز لايقلي يئرلريني تاپديلار. اوْنلار اؤز اثرلري ايله دئموْكراتيك قورولوشي و اوْنون مقصديني مدافعه ائتميش و خالقا چاتديرميشلار.
”وارهايت“ روزنامه سي مقاله نين داواميندا يازيركي، ايران مدنيّتي تاريخينده بيرينجي دفعه اوْلاراق ايران آذربايجاني نين پايتختي تبريز شهرينده دارالفنون تشكيل اوْلوندي. همين دارالفنونا آذربايحان دئموْكرات حكومتي طرفيندن بوراخيلميش بودجه نين اوچده بير حصّه سي كهنه شاه رژيمي نين مدني ايشلر اوچون بوتون ايران آذربايجانينا آييرديغي وسايطدن قات- قات آرتيق ايدي. ”وارهايت“ روزنامه سي يازيركي، زحمتكئش لر اوچون اجتماعي بيمه قانونلاري و آيري مترقي قانونلار اعلان ائديلدي.
” 21 آذر“ تشكيلاتي نين 2001- نجي ايلده چاپ ائتدي يي ”21 آذر“ آدلي كتابدا ايسه، ايران مطبوعاتيندان 21 آذر حركاتي ايله باغلي مراقلي بير ماتريال چاپ اوْلموشدو. ماتريال”رزم“ روزنامه سينه مخصوص ايدي. ”رزم“ روزنامه سي يازيردي كي، آذربايجان خالقي ايللر بوْيو تحقير ائديجي اسارته دؤزندن سوْنرا، نهايت، فاشيزمين سقوط ائتمه سيندن و ايرانين ديكتاتورلوق رژيمي نين سارسيلماسيندان استفاده ائده رك 1324- نجي ايلين آذر آيي نين 21- ده قيام ائتدي. بو غالبيّتلي قيامين نتيجه سينده آذربايجاندا خائن و چوروموش تهران حاكميتي ييخيلدي و اوْنون خرابه لري اوزه رينده زحمتكئش لرين حاكميتي قورولدو.
”رزم“ روزنامه سي نين ملي حكومتي زحمتكش لرين حكومتي آدلاندييرماسي مسئله سي، بوراداجا باشقا بيرخاطره يازيدان قيسا بير چيخاريش وئرمه يه اساس وئرير. خاطره يازي 21 آذر حركاتي نين اشتراكچيسي
ع. هدايت نژادين قلمينه مخصوص دور. ع. هدايت نژاد كيچيك حجملي خاطره يازيسيني بئله آدلانديرير: ”بيز فدائي اوْلما ايسته ييريك“. بو خاطره يازي بئله باشلايير: 21 آذر نهضتيندن بير نئچه گون كئچميشدي. تبريز شهرينده بؤيوك جانلانما و هيجان واريدي. سحر واختي من 8- نجي ناحيه نين قاپيسيندان چيخان كيمي بير نفر جاوان اوْغلان منه ياخينلاشاراق:- سالام فدائي قارداش!- دئدي. او، قاراداغين ماواس خان ماحالي نين كندلي لريندن اوْلان محمدايدي. فرقه طرفينده اوْنلارين كندينه فدائي يازماغا هله نماينده گؤنده ريلمه دي يي اوچون او، اؤزي فدائي اوْلماقدان اؤتري شهره گلميشدي. آنجاق محمد تك دئييلدي. فدائي اوْلماق اوچون اوْنونلا كنددن گلن لر چوْخ ايدي. محمد اوْنلارين هاميسي نين طرفيندن دانيشاراق:- بيز هاميميز كؤنوللو اوْلاراق ملي حكومتين فدائيسي اوْلماق اوچون شهره گلميشيك!- دئدي. بوكندلي لر شهرده هئچ بير يئري تانيماديقلارينا گؤره فدائي يازيلماق اوچون مندن كؤمك ايسته ديلر. من اوْنلاري دژبانا آپارديم.
علي اكبر هدايت نژاد خاطره يازيسيني بئله داوام ائدير: بو حادثه دن بير نئچه گون كئچميشدي. آذربايجانين بعضي ماحالاريندا اوْلدوغوكيمي، قارا داغدا دا فئوداللار باش قالديرميشديلار. قارا داغا، عبداله خانلا ووروشماق اوچون تبريزدن فدائي گؤنده ريليردي. آزادليق اوغروندا قوردوقلاري خوشبخت حياتي مدافعه ائتمه يه گئدن بو فدائي دسته سي نين اؤن سيراسيندا دوران بير گنج منيم نظريمي اؤزونه جلب ائتدي. گنج اوْغلان محمد ايدي. او، اؤز يوْلداشلاري ايله برابر، دوْغما وطني نين آزادليغي ني بوْغماغا چاليشان فئوداللارلا ووروشماغا گئديردي.
آذربايجان دئموْكرات فرقه سي نين اوْرقاني” آذربايجان“ روزنامه سي مهاجرت ايللرينده ملي حكومت قورولدوقدان سوْنرا تبريزه گلن نماينده هيئت لريندن بيرينه داخيل اوْلان ابوالحسن عميدي نوري نين سفر يادداشلاريندان عبارت ”دئموْكرات آذربايجان“ آدلي كتابيندان بعضي نمونه لر چاپ ائتميشدي. عميدي نوري آدي گئدن كتابدا يازيردي: من تبريز شهرينه چاتان كيمي ايلك باخيشدا مركزي دولتين آذربايجانا ياخشي باخماديغيني مشاهده ائتديكده، تبريز اهاليسي نين ايرانا نسبت ملي احساساتيني گؤردوكده، كئچميشده بعضي دولت مأمورلاري نين كوْبود رفتاريني و اهالي نين اوره يي نين يارالانديغيني ائشيتديكده اعتراف ائديب دئديم كي، آذربايجان، مركزين ظولمكارليغا قارشي عصيان ائتمه يه حاقلي دير.
آذربايجان روزنامه سي عميدي نوري دن باشقا بير ستادي بئله وئرير: دئموْكراتلارين منتظم قوْشون دسته لري، فدائي لري اللرينده سيلاح حربي مارش حاليندا، ”ستار خان“ يا” آذربايجان“ سؤزو ايله قورتاران سرود اوْخويوردولار. هم بو حصّه لرين، و هم ده بونلارين آردينجا حركت ائدن يئني يئتمه لرين سيمالاريندا اوْلان شادليق و غرور علامت لري چوخ هيجانلانديريجي ايدي. بيز بونو اؤز گؤزوموزله گؤردوك.
” آذربايجان“ روزنامه سي نين وئردي يينه گؤره، عميدي نوري بو كتابدا تبريزدن باشقا آذربايجانين ديگر شهرلريندن- او جمله دن خوي شهري حاقيندا بئله صحبت آچير: خوْي شهري نين روشنفكرلري نين صحبتيندن معلوم اوْلوردوكي، 25 ايل تمام بو شهرين خيابانلارينا ال وورولماميش، آنجاق آذربايجان دئموْكرات فرقه سي نين رهبر ليك ائتدي يي بلديه اداره سي اوْنون كوچه لريني دوزلتديرمك، آرخلار چكديرمك له مشغولدور. كئچميشده كوچه لره آغاج اكديريب، ايندي يئنه ده اكديرمكده دير. ايكي آي دير كي، خوْي شهري نين نظميه خيابانيندا 700- 800 نفر تاماشاچي توتان بير تياتر سالوْني ايشه سالنميشدير. اوْنون اوْركستري ده آذربايجان دئموْكرات فرقه سي نين جاوانلار تشكيلاتي واسطه سي ايله اداره اوْلونور.
1325- نجي ايل فروردين آيي نين 22- ده، ”رهبر“ روزنامه سي ايسه اؤزونون 690- نجي ساييندا ملي حكومت دؤوروندن بئله يازيردي: تبريز راديو ايستگاهي نين تأسيسي خبري و ايران آذربايجاني نين قدرت مركزيندن خبرلر و موسيقي وئريليش لري نين ياييلماسي اوْني گؤسته ريركي، ايران آذربايجانيدا دورغونلوق و گئري لي يين يئريني ياشايش و غلبه يه دوْغري ياريش توتموشدو. بو مسئله ني قهرمان آذربايجان خالقينا قارشي تهمت آتانلارا چاتديرماق لازيم دير.
ياريمچيق قالميش بير اوْپراني نئچه ايللردن سوْنرا دوزه لديب باشا چاتديرا بيلمه ين تهران، آذربايجانين نئجه بير سرعتله اؤزوني احيا ائتمه يه دوْغرو ايره لي له دي ييني گؤرمه لي دير. بو ايره لي له مه و او دورغونلوغون سببي اوْدوركي، تبريزين قدرتي حاضيردا ملّته آرخالانميشدير.
تدقيقاتچي عالم حسين جدي علمي ايشلريندن كنار بعضا مطبوعات اوْرقانلاريندا اشتراك ائتدي يي ”21 آذر“ حركاتي ايله باغلي بير چوْخ خاطره لرله چيخيشلار ائتميشدير. او، خاطره لردن بيري ”21 آذر“ تشكيلاتي نين نشر ائتدي يي ”تبريز 21 آذر حركاتيندا“- آدلي كتابدا نشر اوْلونموشدو. حسين جدي بو خاطره يازيسيندا ملي حكومتين يارانماسيندان سوْنراكي وضعيّت حاقيندا ماراقلي و رئال بير موضوع يا توْخوناراق يازيردي: آذربايجانين ايري ملكه دارلاريندان بيري ده حاجي ميرزا جاواد مجتهدي دير. كندلي لري سوْيماق واسطه سي ايله بؤيوك ثروت توْپلاميش حاجي فرقه نين تشكيلي خبريندن يامان وحشته دوشموشدو. دئموْكراتلار حاكميتي اله آلديقدان سوْنرا گويا هامي نين ائويني داغيداجاقلاري حاقيندا تبريزده شايعه ياياراق هله آذربايجاندا ملي حكومت يارانماميشدان قاباق اؤز عائيله سي ايله بيرليكده تهرانا قاچيب ائو- ائشي ييني و بوتون دارائي سيني نؤكرينه و قارداشي اوْغلونا تاپشيرميشدي.
گونلر گليب كئچدي. آذربايجاندا خالق اؤز حاكميّتيني قوردو. آذربايجاني ترك ائديب تهرانا قاچانلار باره سينده ملي حكومت قرار چيخاراراق بيلديردي كي، بو آداملار تعيين اوْلونموش مدته قدر آذربايجانا قاييتماسالار، اوْنلارين دارائي لري مصادره ائديله جكدير.
حسين جدي علاوه ائديركي، اؤز قارداشي اوْغلي و نؤكري واسطه سي ايله ملي حكومتين قراريندان وها بئله دارائي سي نين سلامت قالماسيندان خبر توتان حاجي آقا بؤيوك اوْغلوني آذربايجانا گؤندردي. حاجي نين اوْغلي تبريزه چاتدقدا ائولري نين سالامات حالدا قالماسيندان چوْخ شاد اوْلوب” حالال مالا خلل گلمز“ دئيه، لوْوغا لانماغا باشلادي.
حاجي نين اوْغلي بير نئچه گون سوْنرا حاجي آقانين ائوده كي ده مير صانديغيني يوْخلاياندا اوْرادان بير نئچه قيزيل ساعات، 20 عدد ليره، نئچه جوت الماس گوشوارا و قيزيل ” ونيه كات“ قابي نين اوْغورلانديغيني گؤرور؛ نؤكردن ائوه كيمين گلدي ييني سوْروشدوقدا نؤكر ائوه كنار آدامين گلمه دي ييني بيلديرير. نهايت، حاجي نين اوْغلي بير گون بازاردا بو حادثه ني تاجر لردن بيرينه صحبت ائدير. همين تاجر ملي حكومت مأمورلاري نين ايشه نئچه ياناشديقلاريني ياخيندان، اؤز گؤزي ايله گؤرموشدو. حاجي نين اوْغلونا مصلحت گؤروركي، بو باره ده ناحيه رئيسينه خبر وئرسين. حاجي نين اوْغلي:- آكيشي، لات- پوتدان نه ناحيه رئيسي چيخار- دئيه جاواب وئرير.
حسين جدي يازيركي، نهايت، حاجي نين اوْغلي ناحيه يه گئدير و بو حادثه ني قوْرخا- قوْرخا ناحيه رئيسينه سؤيله يير. ناحيه رئيسي تحقيقات آپارماغا باشلايير. بير نئچه گوندن سوْنرا حاجي نين اوْغلوني ناحيه يه چاغيرلار. او، ناحيه يه گئدير و اوْغورلانميش جواهراتيني رئيسين ميزي اوستونده گؤردوكده بو حادثه اوْنا بير يوخو كيمي گلير. ناحيه رئيسي اوزونو حاجي نين اوْغلونا توتاراق دئيير:- بويورون، سيزين اوْغورلانميش شئي لري نيزي فدائي لر تاپميشلار. رسيد وئريب اوْنلاري آپارا بيلر سي نيز.
حاجي نين اوْغلي مين تومن لرله قيمتي اوْلان قيزيل و جواهراتين بو سرعتله تاپيلماسيندان و بو ساده ليكده اوْنا قايتاريلماسيندان تعجب له نه رك:- بئله شئي اوْلماز! بونلارين هئچ بير خرجي يوْخدور- آقاي رئيس؟
حسين جدي اؤز خاطره يازيسيني حاجي نين اوْغلونون رئيسه رشوت تكليفيندن سوْنرا بئله داوام ائدير:
رئيس اوْنون بو خواهيشيني رد ائده رك دئييركي، بو شئي لري سيزين اؤز عمي نيزين اوْغلي سيز تهراندا اوْلان زامان فرصتدن استفاده ائده رك اوْغورلاميشدي.
حاجي نين اوْغلي وضعيّتي بئله گؤردوكده بير حقيقتي اوْرادا جا اعتراف ائدير:- بوتون تبريزلي لر بيليركي، من حاجي ميرزا جاوادين اوْغلي يام. ملي حكومتدن اوّل بو ناحيه نين رئيسي اسد آقاخان ايدي. او زامان منه حاجي ميرزا جاوادين اوْغلي اوْلماغيم باره سينده همين ناحيه دن بير شهادت نامه آلماق لازيم اوْلدو؛ 20 گون بو ناحيه يه گليب گئدندن سوْنرا بو ساده شهادتنامه ني آليب بو اداره دن چيخانا قدر مندن يوز تومن رشوت آلديلار. ايندي بو قدر قيزيل و جواهراتين هئچ بير خرج چكمه دن اليمه گلمه سينه اينانا بيلميرم.
حسين جدي يازيركي، ناحيه رئيسي گوله- گوله قيد ائتدي كي، سيزين آتانيز ميرزا جاواد دا بيزيم حكومتي بوجور اداره ائده جه ييميزه اينانماديغينا گؤره تهرانا قاچميشدي.
آذربايجان ملي حكومتي، خالقين اؤز الي ايله يارانديغينا گؤره، اوْنون اجتماعي، سياسي داياغي دا خالق كوتله لري ايدي. آذربايجان دئموْكرات فرقه سي نين مهاجرت ايللرينده، فرقه يه معين بير دؤورده رهبرليك ائدن صادق بادگان” 12 شهريور“- مناسبتي ايله تشكيل اوْلونان ييغينجاقدا بئله بير موضوع ايره لي سوروردو: آذربايجان ملي حكومتي آذربايجان خالقي نين كؤمه يي ايله بير ايل عرضينده خارق العاده ايشلر گؤردو. حتي بيزيم ان غدار دوشمنيميز اوْلان تقي زاده ” كيهان“ روزنامه سي نين تير آيي نين 5-ده 1571- نجي نمره سينده درج اوْلونان مصاحبه سينده يازيردي: بعضي دوزگون و فعال آداملارين ايش باشيندا اوْلماسي، داخيلي امنيّت و اوْغرولارين قلع و قمع ائديلمه سي، فعله و كندلي لرين وضعيّتي نين ياخشي لاشماسي اوچون معين انتظامات ياراتماق، يئرلي اصلاحاتدا جديّت ائتمك و اوْني چوْخ سرعت له يئرينه يئتيرمك، اؤلكه نين اداره لرينده اوْلان دوزگونلوك، بعضي خيابانلارين و كؤرپولرين يئني دن سالديريلماسي، اوْنلارين آسفالت ائديلمه سي، نهايت، ايشلرده اوْلان بؤيوك نظم و هامي دان ياخشي راق اوْنلارين اداري جنبه لري، ايشلرده اوْلان فوْري تصميم توتمالاري و شكايت ورجوعاته يئتيشمه لري چوْخ به يه نيلميشدير.
او، بو سؤزلري دئمك له اعتراف ائتمه يه مجبوراوْلموشدور، – يازان فرقه باشچيسي صادق بادگان علاوه ائدير: طبيعي ديركي، ملي حكومتين و خالقين خلاقه قدرتي نين گؤردويو ايشلر بونلارلا اؤلچولمز. او، آذربايجان ملّتينه آزاد ياشاماق، ملي آزادليق يوْلوني اؤيرتدي و اوْنون لذّتيني آنلاتدي.
21 آذر حركاتي نين 20- نجي ايل دؤنومو مناسبتي ايله تشكيل اوْلونموش اجلاسدا آذربايجان دئموكرات فرقه سي نين مركزي كميته سي نين او دؤورلرده صدري اوْلان غلام يحيي دانشيان اؤز چيخيشيندا مهدي مجتهدي نين ” رجال آذربايجان“ آدلي كتابيندان بئله بير فاكت وئرير:
دئموْكراتلارين نهضتي و اوْنلارين بير ايلليك حاكميّتي ايران تاريخي و مخصوصا آذربايجان تاريخي نين چوْخ مهم حادثه لريندن حساب ائديلير. بو نهضت بير طرفدن مشروطه نهضتي و شيخ محمد خياباني قيامي نين آردي و ديگر طرفدن قيزيلباشلار و دونبه لي لر حركاتي نين داوامي ايدي. بونهضتي درك ائتمكدن اؤتري آذربايجانين سوْن 400 ايلليك تاريخيني ورقله مك لازيم دير.
آذربايجانين فخر ائديله سي افتخارلي تاريخي مقام لاريني ياد ائدركن بير چوْخ شاهيدي اؤلماديغيميز اوْلايلار باشقا- باشقا واسطه لر فوْنوندا تظاهر ائدير. تاريخين اؤزو، سياست و ادبيات ايسه او واسطه لردن نمونه لردير. بو معنادا دئمك اولار كي، تاريخده و سياست ده ديل نه قدر قوري و رسمي ديرسه، ادبيات ديلي خالقين معنوياتينا، عادت- عنعنه سينه، معيشه تينه، تام معنادا اوْنون وارليغينا اساسلانديغينا گؤره مونس دير، صميمي دير، دوْغمادير. تاريخ و سياست اؤز يئرينده، ادبيات دنياميزين بير قؤلونو تشكيل ائدن خاطره لر، شاهدي اوْلماديغيميز بير چوْخ حادثه لردن، واقعه لردن خبر وئرير.
كيمه سه منسوب اوْلدوغوني اونودسامدا، هاچانسا، هارداسا دوشونجه مي اؤزونه جلب ائدن بئله بير فيكير اوخوموشدوم: هانسي تاريخي اوْلايدان خاطره چوْخ يازيليرسا، كئچميشده قالميش او اوْلاي تدقيقاتدا اؤز يئريني داها دوزگون و آيدين تثبيت ائتميش اوْلور.
منيم ايسه استناد ائتدي ييم خاطره لر آنجاق و آنجاق بو دوشونجه دن ايره لي گلميشدير. آخي تاريخي حادثه لرين قوْينوندا جريان ائدن اوْلايلار، اشتراكچيسي اوْلانلارين خاطره لرينده داها دقيق اؤز عكسيني تاپميشدير.
بو باخيمدان ملي حكومتين موفقيتلي گون لريني تصوير ائدن خاطره لر سيرا سيندا خالق شاعيري بالاش آذر اوْغلي نين قلمه آلديغي بير خاطره يازيني بوراداجا گه تيرمك ، او دؤورون رئالليغيني گؤسترمك باخيميندان يئرينه دوشر. خالق شاعيري بالاش آذر اوْغلي” ايران يازيچيلاري نين بيرينجي قورولتايي“ آدلي خاطره يازيسيني بئله قلمه آلير: 1946 – نجي ايلين يايي ايدي. اردبيلده ايديم. تبريز شهريندن تقي شاهين نين امضا سي ايله تئلگرام آلديم. تقي شاهين باش وزير، آقاي سيد جعفر پيشه وري نين كاتبي ايدي. مني تعجيلي تبريزه چاغيريرديلار. مسئله نين نه ايله علاقه دار اوْلماسيني اؤيرنمك اوچون تبريزده اوّلجه” آذربايجان“ قزئتي نين رئداكسياسينا، مدينه گولگونون يانينا گئتديم. مدينه قزئتين خصوصي مخبري ايدي. اوْدا نه اوچون چاغريلديغيمي بيلميردي. اوْدوركي، بيرليكده باش وزيرلي يه، شاهينين يانينا گئتديك. شاهين پيشه وري نين ايش اوْتاغي نين قاپيسيني بير آز آرالاياندا، گؤردوك كي، پيشه وري يازي ميزي نين آرخاسيندا باشيني قوْللاري اوستونه قوْيوب ياتيب. شاهين دئدي كي، سوْن آيلار گونلر له ائوه گئتمه ييب، سحره قدر ايشله يير و بعضا ده آنجاق بئله جه مورگوله يير.
بيز گؤزلمه لي اوْلدوق. چوخ واخت چكمه دي كي، اوْتاغين قاپيسي آچيلدي، پيشه وري بيزي كابينته دئييل، حه يطه دعوت ائتدي. آذر اوْغلي داوام ائديركي، باغچالارين آراسي ايله گزمه يه باشلاديق. او، اردبيلده كي وضعيّت حاقيندا سوْروشاندان سوْنرا، دئدي كي، ايكي گوندن سوْنرا سن، اسماعيل شمس و ميلاني تهرانا، ايران يازيچي لاري نين بيرينجي قورولتايينا گئتمه لي سي نيز. ايرانين بوتون ايالت لري نين اشتراك ائتدي يي قورولتايدا اونودمايين كي، سيز آذربايجان ادبياتيني تمثيل ائديرسي نيز. آذربايجان ادبياتي نين بوتون عصرلرده شرقده اؤز يوكسك مؤوقعي اوْلموشدور؛ اؤزونوزو اوْنلارين وارثي كيمي آپارين.
پيشه وري خيلي مصلحت لر وئرندن سوْنرا بيز خدا حافظ له شيب آيريلاندا او، مدينه نين قوْلتوغونداكي دفتردن بير واراق آليب، آياق اوسته نه ايسه يازيب منه وئردي و دئدي كي، بوني ماليه وزيري آقاي الهامي يه وئررسن.
بالاش آذر اوْغلي يازيركي، تهراندا قورولتاي نماينده لري اوچون مشهور نادري مهمانخاناسيني آييرميشديلار. او، علاوه ائديركي، قورولتايا نؤوبه ايله ايرانين گؤركملي ادبيات شناس و شاعيرلري صدرليك ائديردي. آذربايجاندان گلميش نماينده هيئتي نين نؤوبه سي قورولتايين ايكينجي گوني ايدي. اوْدوركي، بير گون قاباق قورولتايين مسئوللاريندان كريم كشاورز بيزه خبردارليق ائدنده من اوْنا دئديم كي، شعرلريمي آنا ديلينده يازيرام، آنا ديلينده ده اوْخوياجاغام.
بو سؤزدن سوْنرا كريم كشاورز تعجب له اوزومه باخيب دئدي:- آقاي آذر اوْغلي، قورولتاي آخيرا قدر ايرانين رسمي دولت ديلي اوْلان فارس ديلينده گئده جك.
چوْخ جدّي شكيلده دئييلن بو سؤزلردن اينجي يه جه ييمي باشا دوشوب تئز و ملايم شكيل ده علاوه ائتدي: ايراندا اوْندان چوْخ ملّت ياشايير؛ هاميسيدا قورولتايا نماينده گؤنده ريب، اگر هر ملّتين شاعري اؤز آنا ديلينده چيخيش ائتسه، فيكير ائدين كي، نه وضعيّت آلينار. من دئديم: يعقين اوْنلار فارس ديليني ياخشي بيلير. شعر لريني ده فارسجا اوْخوياجاقلار. من ايسه چوخ تأسف كي ، گؤزه ل فارس ديليني ياخشي بيلميره م. بير ده من قورولتايا آذربايجان ادبياتي نين نماينده سي كيمي گلميشم. اگر ممكن دئييلسه، صاباح قاييديب گئده رم. منيم بو سؤزلريمدن سوْنرا كشاورز دئدي كي، اجازه وئرين گئديب مصلحت له شيم. من حس ائتديم كي، سؤزلريم اوْنا تأثير ائديب. آخي ملي حكومتين تزه تشكيلي، آذربايجاندا انقلابين هاواسي نين هله سوْيوماديغي واختدا آذربايجان نماينده سي نين قورولتايي ترك ائتمه سي يقين يوخاريلاردا سؤز- صحبته سبب اوْلابيلردي…
كريم كشاورز تزه بير تكليف له قاييديب گلدي:- آقاي آذر اوْغلي، سيز شعرينيزي آذربايجان ديلينده اوْخويورسونوز، آقاي اسماعيل شمس اوْنون مضمونونو فارس ديلينده دانيشير؛ راضي لاشديق.
بالاش آذر اوْغلي يازيركي، قورولتايين ايكينجي گونونه صدرليك ائدن آقاي ملك الشعرا باهار ايدي. صدر منه سؤز وئردي. چيخيب مشهور مشروطه قهرماني ستارخانا حصر ائتدي ييم شعريمي اوْخودوم. ستار خانين آدي گلنده دينله يي جي لرين گورولتولي آلقيشلاري ائشيديلدي.
بو آلقيشلار مني اوره ك لنديردي، شعري داها دا حرارتله اوْخوماغا باشلاديم؛ شعرين هر بندي قورتاراندا آلقيشلار تكرار اوْلونوردو. من تريبونادان دوشنده صدر باهار، آياغا قالخيب مني قوجاقلادي. قورولتايين نشاني” فردوسي“ مداليني ياخاما تاخا- تاخا منه دئدي كي:- مندن آقاي پيشه وري يه سالام سؤيله يين؛ من داخيلن دئموْكرات آدامام و سيزين حركاتا مثبت مناسبت بسله ييره م.
بالاش آذر اوْغلي يازيركي، تنفس زاماني قورولتاي اشتراكچيلاريندان بؤيوك بير دسته مني آرايا آلدي.
او، علاوه ائديركي، كيمي مني ملي حكومتين تشكيلينه گؤره، كيمي ده شعريمه گؤره تبريك ائديردي. ان ماراقلي سي بوايدي كي، تبريك ائدن لرين ايچينده كريم كشاورزده واريدي. اوْدا شعريمه گؤره مني ياري توركجه، ياري فارسجا تبريك ائتدي.
بالاش آذر اوْغلي تبريزه قاييداندان سوْنرا، تبريزده كي ” مدني رابطه جمعيّتي“- نين گولستان باغينداكي، سالوْنوندا قورولتايلا پيشه وري نين چيخيشيني قيد ائدير و يازيركي، ييغينجاغين سوْنوندا چيخيش ائدن آقاي پيشه وري قورولتاي حاقيندا بعضي ملاحظه لريني سؤيله يندن سوْنرا دئدي:- آقاي آذر اوْغلي چوْخ ياخشي ائديب قورولتايدا آنا ديلينده چيخيش ائديب. بيز هامي يا چاتديرمالي ييق كي، آذربايجان ديلي بيزيم هم آنا ديليميز، هم ده رسمي دولت ديليميزدير.
آذربايجان خالقي ياخشي باشا دوشموشدوكي، اوْنلارين منافعي ايله علاقه دار اوْلان تدبيرلر آنجاق ملي حكومتين ياشاماسي ايله حياتا كئچيريله بيلر.
احمد امين زاده”25- 1324- نجي ايللر آذربايجاندا ملي- آزادليق و دئموْكراتيك حركاتين اساس خصوصيّت لري حاقيندا“- آدلي مقاله سينده آذربايجان ملي حكومتي يارانديقدان سوْنراكي دؤورو بئله قيمتلنديرير: حركاتين غلبه سي نتيجه سينده سياسي حاكميته چاتميش آذربايجان خالقي اؤز اقتصادياتيني و مدنيّتيني دئموْكراتيك اساسلار اوزه رينده قورماغا و انكشاف ائتديرمه يه باشلاميشدير. او، غلبه ايله نتيجه له نن حركاتين خصوصيّت لريندن بحث ائدركن يازيركي، نهضتين غلبه سينه دك ايران حاكم دايره لري آذربايجان ديلي و مدنيّتي نين انكشافينا قصدا مانع اوْلاراق فارسلاشديرما و پان ايرانيزم سياستيني حياتا كئچيريرديلر. حركاتين غلبه سي نتيجه سينده آذربايجاندا خالق حاكميّتي نين يارانماسي ايله آذربايجان ديلي آذربايجاندا رسمي دولت ديلي اوْلدو و خالقين مدنيّتينه، پئسيخوْلوژي جهت لري نين انكشافينا الوئريشلي زمين ياراتدي. امين زاده، آذربايجاندا خالق قوْشونويارانماغي، پول چاپ ائتمه يي و يا آذربايجاني ايران دولتي نين اقتصادي خرابكارليغيندان حفظ ائتمك تدبيرلري حاقيندا يازيردي كي، مرتجع ايران دولتي و اوْنون باشيندا دوران محمد رضاشاه آذربايجاندا تشكيل اوْلان خالق حكومتيني تانيماق ايسته مه ديكده، خالق آزادليغي عليهينه چيخديقدا بو تدبيرلر انقلابي حركاتي حفظ ائتمك اوچون ضروري ايدي.
اؤلكه ده خالقين اؤز الي ايله ياراديلميش ملي دئموْكراتيك قورولوش گئنيش خالق كوتله لري نين اراده و منافعيني تمثيل ائتمك له برابر ياخين و اوْرتا شرق خالقلاري تاريخينده علامت دار حادثه اوْلموش، ايستر ايران داخيلينده، ايستر سه ده قوْنشو اؤلكه لرده گئدن خالق حركاتي نين سوْنراكي، انكشافيندا مثبت تأثير ائديجي روْل اوْيناميشدير.
خالق شاعيري بالاش آذر اوْغلي 21 آذر حركاتي نين 15- نجي ايل دؤنومو مناسبتي ايله حاضيرلانميش تدبير مراسيمينده معروضه ايله چيخيش ائتميشدير. او، ملي حكومت حاقيندا وئريلن رأي لردن بيرينه استناد ائديب يازيردي كي، 1325- نجي ايلده پاريس ده نشر اوْلان ” لوموْند“ روزنامه سي نين او زامان عراقا حصر ائتدي يي بير مقاله سينده آذربايجان نهضتي نين شرقه تأثيريندن دانيشاركن دئدي يي سؤزلري بير داها خاطيرلاماغيميزي ايسترديم.او، يازيردي كي، ”لوموند“ روزنامه سي اؤز مقاله سينده يازميشدي : ايران آذربايجاني نين حادثه سي و بو ولايت ده بير انقلابي نهضتين وجوده گلمه سي اوْرتا شرقده، خصوصي ايله عراقدا چوْخ درين عكس العمل وصولا گه تير ميشدير. عراق اؤلكه سينده چوْخ شدتلي سنزوْر اوْلماسينا باخماياراق بو خبر ايلديريم سرعتي ايله ياييلميشدير. ظولم و فشار آلتيندا ياشايان ايران خالقي دا بوتون اوْرتا شرقين اهاليسي كيمي آذربايجان نهضتي ني اوْرتا شرقه نجات وئرن بير نهضت آدلانديرميشلار.
بالاش آذر اوْغلي اؤز معروضه سينده دئييردي كي، بو، 1325- نجي ايلده آذربايجان نهضتي نين اوْرتا شرقده اوْياتديغي انقلابي احوال- روحيه نين اوروپا اؤلكه لريندن ائشيديلن عكس صداسي ايدي.
ايران داخيلينده كي مناسبت لره گلديكده، 21 آذر حركاتي نين اشتراكچيسي محمد رضا عافيتين يازديغي بير مقاله دن قيساجا بير چيخاريش وئرمك يئرينه دوشر.
محمد رضا عافيت” دئموْكراتيك حركاتيميز بوتون ايران خالقلاري طرفيندن آلقيشلانميشدي“- آدلي مقاله سينده يازيركي ، آذربايجان خالقي نين انقلابي مبارزه تاريخي نين ان پارلاق صحيفه لريندن بيريني 21 آذر نهضتي و بو نهضت نتيجه سينده يارانميش ملي حكومت دؤوري تشكيل ائدير. او، مقاله سيني بئله داوام ائدير: هئچ ده تصادفي دئييل دير كي، نهضتين غلبه چالماسيندان بير نئچه گون سوْنرا بوتون اؤلكه يه ياييلان شاد خبر خالقلارين سئوينجينه سبب اوْلموشدور.
آذربايجان حادثه لريندن روحلانان بوتون مترقي قوّه لر بؤيوك شهرلرده، قصبه و كندلرده ميتينگ لر و ييغينجاقلار كئچيرميش و بو خالق حركاتي نين مدافعه سينه قالخميشلار. او زامان آذربايجان دئموْكرات فرقه سي نين، ملي حكومتين و ملي مجلسين آدينا مملكتين مختلف يئرلريندن كلي مقداردا مكتوبلار و تئلگرافلار گؤنده ريلميشدي. بوتون بو مكتوبلارين و تئلگرافلارين هاميسيندا آذربايجان خالقي نين استبداد و سلطنت رژيمي اوزه رينده كي تاريخي غلبه سي آلقيشلانماقلا ياناشي، نهضتين ايره لي سوردويو طلب لر قيزغين صورتده مدافعه اوْلونوردو.
محمد رضا عافيت يازيركي، بو جهتدن لاهيجان اهاليسي نين ايران دولتينه و ملي شورا مجلسينه گؤندردي يي تئلگرام، خصوسي ايله سسيستان كندلي لري نين ”رهبر“ روزنامه سينده چاپ ائديلميش تئلگرامي اوْلدوقجا ماراقلي دير. لاهيجان آزاديخواهلاري مجلس شوراي ملي دن و دولتدن طلب ائديردي لركي، آذربايجانلي لارين مشروطيت اصولونا اويغون اوْلاراق ايره لي سوردوك لري قانوني طلب لري تئزليك له قبول ائديلسين.
سيستان زحمتكشلري مطبوعاتا گؤندردي يي هيجانلي تئلگرامدا:- بودور، بيزيم غمگين و سوْلغونلاشميش بدن لريميز شمالدان اسن آزادليق نسيميندن حركته گلميشدير؛- دئمك له آذربايجان خالقي نين ملي آزادليق حركاتيني صميميت له آلقيشلاميش و مرتجع لرين اسارت و ظولموندن آزاد اوْلماق اوچون بو ايشي ان دوزگون واسطه كيمي قيمت لنديرميش لر.
فرج دستگشاده” دؤورون طلب لريندن ايره لي گليب ياشايان تدبيرلر“ آدلي مقاله سنيده يازيردي كي، 21 آذر حركاتي اؤزوندن اوّل كي حركاتلارين بير نوع يئكوني و مقصدلري نين عملده اجراچيسي اوْلدو.
فرج دستگشاده مقاله سيني بو موضوعلارلا داوام ائدير: او زامان حركت وئريجي محرك لرين 50 فايزي تكجه تهراندا اوْلدوغو حالدا، بوتون آذربايجاندا فقط بير فايزي يئرله شيردي. حال بوكي،بوتون ايران اهاليسي نين اوچده بيريندن چوْخو آذربايجاندا ايدي.
ايراندا اوزامان مؤوجود اوْلان 69 توْخوجو كارخاناسي نين فقط اوچو، اوْتوز تريكوتاژ كارخانادان ايكيسي، 8 قند كارخاناسيندان بيري آذربايجاندا ايدي. البته، بو كيمي مثاللارين ساييني ايسته نيلن قدر آرتيرماق اوْلار. بئله كي، 8 كوْنسرو كارخاناسي. 9 بيتگي ياغي توليد ائدن كارخانا، 20 پامبيق تميزلمه و باشقا كارخانالارين آذربايجاندا نمونه اوچون بيري ده يوْخ ايدي. بير سيرا محصول توليد ائدن ساحه لرين هئچ بير سبب اوْلمادان فعاليت لري دايانديريليردي. 120- دن چوْخ بؤيوك و كيچيك يونگول صنايع موسسه لري نين باغلانماسي نتيجه سينده آذربايجاندا 20 مينه قدر كارگر ايشسيزلر سيراسينا قوْشولموشدو.
آذربايجانا اؤزونون دوشمني كيمي باخان ايران حاكمه هيئتي اؤلكه نين انكشافينا هر جهتدن مانع چيليك تؤره ديردي. آذربايجاندا ماشينلي توليد ساحه سي يوْخ درجه سينده ايدي. بو وضعيّتين او دؤورده نتيجه سي اوْلاراق دستگشاده يازيركي، آذربايجان، اوشاق اؤلومونه گؤره ان ايره لي ده گئدن اؤلكه لردن ايدي. ائله بئله بير ائل مثالي دا بورادان ميدانا گلميشدي كي ، دئييرديلر: – كندلي يازدا جانينا آند ايچدي يي اوشاغي نين پاييزدا قبرينه آند ايچير. دستگشاده بير چوْخ باشقا مسئله لره ده توْخونور، اوجمله دن ايش دالينجا دوْغما يوردلاريني ترك ائدن لرين و ساير مسئله لرله ياناشي علاوه ائديركي، اوزامان اوْرتا عؤمر 35- 32 ياشيندان چوْخ اوْلموردو. او، اؤز مقاله سيني ملي اؤندر سيد جعفر پيشه وري نين كلامي ايله ده زنگين لشديرير و يازير: آذربايجانين گؤركملي انقلابچي اوْغلي سيد جعفر پيشه وري نين سؤزو ايله دئسك، پهلوي اؤزونون جاهلانه سياستي نتيجه سينده مملكته بؤيوك ضرر ووردوغو حالدا آذربايجاني تمامي ايله آياقدان ساليب، خالقين ياشايش واسطه لريني تمامي ايله محو ائديب اوْرتادان قالديردي.
دستگشاده علاوه ائديركي، 21 آذر نهضتي و اوْنون وجودا گه تيردي يي ملي حكومت بئله بير غير عادي شرايطده اقتصادي و سياسي گئري لي يه خاتمه وئرمكله قيسا مدت عرضينده آذربايجاندا بوتون ايران اوچون نمونه اوْلا بيلن اقتصادي، اجتماعي و مدني ترقييه نائل اوْلماق مقصدي ايله بير سيرا تدبيرلرين حياتا كئچيريلمه سيني مهم وظيفه كيمي قارشيا قوْيدو و گئنيش خالق كوتله سي نين اكثر طبقه لريني همين تدبير لرين اجرا سينا جلب ائتدي.
او، يازيركي، آز مدت عرضينده تبريزده” پشمينه“ ، ”كلكته چي“، ”خسروي“ ، ” بوستان“ ،” ايران“ ، ” شايان“ توْخوجولوق و گؤن كارخانالاري ايله ياناشي كبريت و دخانيات كارخانالاري دا ايشه ساليندي. هم ده يئني لري نين ياراديلماسي اوچون ايشلر گؤرولدو. تبريزدن علاوه زنگان، اردبيل، ميانا، اورميه، اهر، خوْي، سلماس، ساراب، مشگين شهر و ديگر ماحاللاردا نسبتا كيچيك و آز سرمايه طلب ائدن توليد ساحه لري ياراديليردي.
حركاتين رهبري سيد جعفر پيشه وري شير و خورشيد تياتري نين سالوْنوندا تشكيل تاپان مجلسده كي چيخيشيندا ملي حكومتدن اوّل كي دؤورلره اشاره ائده رك، دئييردي: حقيقت آجي دير. لاكين، اوْني سؤيله مه لي ييك. من مجلسده آچيق صورتده دئديم كي،” بوني من دقيق حساب نتيجه سينده اثبات ائده بيليره م“. آذربايجان خالقينا معارف بودجه سيندن وئريلن پول آدام باشينا تقسيم ائديلرسه اوْني گؤسته رن بير واحد تاپماق اوْلماز. من اوني كبريته تبديل ائتديم. نتيجه بو چيخدي كي، هر بير نفره بير كبريت چؤپوندن آز پاي دوشور.
بو وضعيّتين مقابلينده، ملي حكومت دؤورونده گؤرولن تدبيرلرله باغلي لطفعلي اردبيلي” 21 آذر نهضتي و فدائي لر“ آدلي مقاله سينده يازيركي، ملي حكومت شاهليق رژيمي نين اوْن ايللرله حياتا كئچيره بيلمه دي يي ايشلري بير نئچه آيين ايچه ريسينده حياتا كئچيردي. او، يازيركي، 1325- نجي ايلين دي آيي نين 24- دن 28- نه قدر 213 شهر، قصبه، ماحال و بلوك لاردا بلديه انجمن لري، بهمنين 20- سي ايله 26- سي آراسيندا 10 ولايت، 51 ماحال، 151 بلوك و كند انجمن لري سئچه رك ايشه باشلاديلار. بوتون بو انجمن لرده 38 مين نفر آدام اشتراك ائديرديلر. 120- دن چوْخ ارتجاع طرفيندن باغلانميش يونگول صنايع مؤسسه لري نين يئني دن ايشه سالينماسينا و بورادا 20 مين نفر ايشسيزين ايشله تأمين اوْلونماسي حياتا كئچيريلدي.
حياتا كئچن بو اصلاحاتي م. افخمي خاصلاشديراراق”21 آذر نهضتي خالقيميزين مبارزه سينده ياشايير“ آدلي مقاله سينده ساراب شهري ايله باغلي مذاكره يه چيخارير.
م. افخمي يازيركي، آذربايجاندا ملي حكومت قورولدوقدان سوْنرا سارابدادا گئنيش قوروجولوق ايشلرينه باشلاندي. خالق حاكميت اوْرقاني اوْلان ساراب ولايت انجمني بو قوروجولوق ايشينده بؤيوك روْل اوْينادي. او، علاوه ائديركي، ملي حكومت دؤورونده ساراب ولايتينده معارف ايشلري قايدايا ساليندي. ساراب شهرينده اوْلان اوْغلان و قيز مكتب لري گئنيش لندي. مكتب ياشينا چاتميش بوتون اوشاقلار همين مكتب لره جلب ائديلدي. بوندان باشقا اهالي نين كؤمه يي ايله ساراب كندلري نين بير چوْخوندا، او جمله دن اووغان، گؤدوش آباد، سرداها، هريس، جلده باخان، آوارس، شيروانجيق، آغميان، كاروان، ميره كي، ساري قايا و باشقا كندلرده مكتب بينالاري تيكيلدي و لازيمي وسايط له تجهيز اوْلوندو. اوشاقلار اؤز آنا ديللرينده اوْخوماغا باشلاديلار.
ملي حكومت ياشلي لاريندا ساوادلانماسيني نظردن قاچيرماميشدي. ساراب ولايتي نين دئمك اوْلاركي، بوتون كندلرينده، او جمله دن قالاجيقدا، صحرادا، بيجندده، هريس ده، اسپستاندا، مانقوتاي، عسگر آباد و سايره كندلرده آخشام سواد كورس لاري تشكيل اوْلونموشدو. سارابدا، رازليقدا، آغمياندا، اششو ساندا،ميهن ده و بير سيرا باشقا بؤيوك كندلرده كتابخانا و قرائت خانا تشكيل اوْلوندو. آز بير زاماندا بو قرائت خانالار ملي حكومتين آييرديغي بودجه ايله رونقلندي و اهالي نين وئردي يي كتابلارلا زنگين لشدي.
ملي حكومت دؤورونده اهالي يه صحيه خدمتي تشكيل ائديلدي. تئز بير زاماندا ساراب شهرينده 25 تختخوابليق خسته خانا، معالجه خانا و داواخانا ياراديلدي. همين صحيه موسسه لرينده حكيم لر، پرستارلار و تحصيل آلميش مامالار خالقا قوللوق ائديرديلر. بو دؤورده سارابدا و كندلرده اوشاقلار طبي معاينه دن كئچيريلدي و خسته اوْلانلارين معالجه سي باشلاندي.
افخمي يازيركي، ساراب ولايت انجمني نين تشبثي و اهالي نين فعال اشتراكي نتيجه سينده سايين گه دي يي ايله بوْستان آباد كندي آراسينداكي 100 كيلومتر دن آرتيق شوسه يوْل تعمير ائديلدي و گئنيش لنديريلدي. بوندان باشقا ساراب شهري ايله بير چوْخ كندلر، اوجمله دن اردها، جلده باخان، ميره كي و بير چوْخ باشقا كندلر آراسينداكي، يوْللار تعمير ائديلدي و بير سيرا كندلر آراسيندا يوْللار ساليندي.
ملي حكومت دئم توْرپاقلاري سوايله و اهاليني الكتريك ايشيغي ايله تأمين ائتمك مقصدي ايله تاجيار چاييني ميره كي كندي نين ياخينليغيندا جلوْولاماق اوچون اوْردا سد و الكتريك ستاسيوْنو تيكمه سي نين مقدماتي ايشلرينه باشلادي.
ملي حكومت دؤورونه قدر سارابدا الكترك ايشيغي يوْخ ايدي؛- يازان افخمي علاوه ائديركي، اهالي آنجاق نفت ايله يانان لامپا لاردان استفاده ائديردي. شهرين خيابان و كوچه لري تام قارانليق ايچينده ايدي. حاكميت خالقين الينه كئچندن سوْنرا ساراب ولايتي انجمني بو چتين لي يي آرادان قالديرماق ساحه سينده موافق تدبير گؤردو. سارابدا كيچيك بير الكتريك ستاسيونو ايشه ساليندي. سارابدا ياراديلان راديو شبكه سي واسطه سيله اهالي ملي حكومتين تدبيرلري باره ده خبرلري ائشيدير و قوروجولوق ايشينده داها هوسله چاليشيرديلار.
ملي حكومت دؤورونده سارابدا مدني ايشلر جانلاندي؛- يازان افخمي، بو ايشلرين حياتا كئچيريلمه سي باره ده يازيركي، جاوانلارين قوّه سيندن استفاده ائده رك آز بير زاماندا سارابدا آكتورال دسته سي ياراندي. همين آكتورال دسته سي سارابدا و بير سيرا كندلرده نمايش لر وئرير، كنسرت لر تشكيل ائدير واهالي يه مدني خدمت گؤسته ريرديلر. بوتدبيرلر اهالي طرفيندن بؤيوك رغبت له قارشيلاندي و اهالي اؤز حسابينا آكتورال هيئتينه كؤمك ائديردي.
افخمي ساراب شهرينده گؤرولن ايشلري سادالاياراق دوام ائديركي، ملي حكومت دؤورونده ساراب شهري و اوْنا تابع اؤلان كندلر آبادلاشماغا باشلادي. شهرده كتابخانا، قرائتخانا، سينما و تئاتر كلوبلاري تيكيلدي و استفاده يه حاضيرلاندي. بير سؤزله ملي حكومت دؤورونده آذربايجانين باشقا ولايت لري كيمي سارابدا دا معارف، صحيه، آبادليق و سايره ايشلرده بؤيوك جانلانما عمله گلدي و اهالي خالقا آرخالانان بير حكومتين نه كيمي خارقه لر ياراتماغا قادر اوْلدوغونو عملده گؤردو.
دؤورون ديگر طرفدن تصويريني وئرمكده، پروْفسور مرسل حكيم اوْون شخصي آرشيوينده ساخلانان بير سندلي يازي بو جهتدن چوخ ماراقليدير. تهران حكومتي ايله ملي حكومت آراسيندا گئدن دانيشيقلار دؤورونه تصادف ائدن بو سندلي يازي، آذربايجانين گؤركملي صنعتكاري، عاشيق حسين جاوانين ” مظفر فيروزلا گؤروش“- آدلي، حجماً كيچيك اوْلان بير خاطره يازيسي دير. خاطيرلاماق يئرينه دوشركي، پروْفسور مرسل حكيم اوْو عاشيق حسين جاوانين حيات و ياراديجيليغي حاقيندا علمي ايش اوزره تدقيقاتچي عالم دير. عاشيق حسين جاوان آدي گئدن خاطره يازيسيني بئله باشلايير:
قوام السلطنه نين بير ينجي معاوني مظفر فيروز باشدا اوْلماقلا تهراندان گلن سرهنگ لر، سلطانلار ملي حكومت له دانيشيق آپارماق اوچون تبريزده ايدي لر. اوْنلارين گليشي مناسبتي ايله تبريزده كي شير و خورشيد سالونوندا كنسرت تشكيل اوْلونموشدو. من ده اؤز عاشيق آنسامبولوملا همين كنسرته دعوت اوْلموشدوم. سيد جعفر پيشه وري ايله مظفر فيروز ياناشي اوْتورموشدو؛ من:
بير كيمسه دن قوْرخوموز يوْخ، هاميميز بير جان كيمي،
الده سيلاح دايانميشيق بودور، نگهبان كيمي؛
آنا يوردو قوْرويوروق، اگيد ستارخان كيمي،
چونكي بيزه تربيه ني او مرد، قهرمان وئريب.
×××
ايندي بيزيم اؤلكه ميزده سوْنسوز قدرتيميز وار.
هر كيم بيزه كج باخارسا، اوْنا نفرتيميز وار.
شرق ائلينه ايشيق سالان، ملي دولتيميز وار.
وطن بيزي بو دولتين يوْلوندا قوبان وئريب.
×××
جاوان حسين، ياتما گيلن، گئجه- گوندوز يازگيلن؛
او قان ايچن جلادلارين مزاريني قازگيلن،
چينينده ساز، الده تفنگ، دوشمن باشين ازگيلن.
.وطنيني تعريف ائله، او، شرقه تكان وئريب.
شعريمي اوْخودوم. كنسرت قورتارديقدان سوْنرا سيد جعفر پيشه وري مني يانينا چاغيريب سوروشدو:
– عاشيق حسين، سيز هارالي سي نيز؟
بو سئوال گؤزله نيلمز اوْلسادا:
– قارا داغ ماحالي نين اوتي كندينده نم!- دئديكده مظفر فيروز تعجبيني گيزله ده بيلمه دي.
– سيز جنوبي آذربايجانين اوتي كنديندن سي نيز؟
– بلي، آقاي مظفر فيروز.
سوْنرا او حيله گر جه سينه گولومسه يه رك اليمي سيخيب:
– ياخشي اوْخودوغونوز اوچون منت دارام! دئدي.
ناظر معاوني نين حيله سيني آلت- اوست ائدن سيد جعفر پيشه وري مظفر فيروزا دئدي:
– سيز نه اوچون آذربايجانا اينانميرسينيز؟ بو توْرپاقدا يوزلرله حسين كيمي اوْغوللار ياشايير. افسوسلار اوْلسون كي، سيز اوْنلارين ديليني لال، قولاقلاريني كار، گؤزلريني كوْر ائتميسي نيز. ايندي ايسه اؤزونوزه اينامينيز اوْلماديغي حالدا اوني عصيانچي، شوروي لرين تبليقاتچيسي دئيه دامغالايير سي نيز.
1974- نجي ايلده چاپ اوْلان” آيكينجي دنيا محاربه سيندن سوْنرا ياخين و اؤرتا شرقده بين الخالق مناسبتلر“ آدلي كتابدا ي.آ.اوْرلوْو ملي حكومتين باش ناظري سيد جعفر پيشه وري حاقيندا وليام دوقلاسين رأيني فاكت اوْلاراق تقديم ائدير؛ دوْقلاس بئله يازير:
پيشه وري ايراندان آيريلماق يوْخ، آذربايجانين مختاريتي اوغروندا چيخيش ائديردي. او، آذربايجاندا توْپلانان مالياتين ان آزي ياريسي نين ايالتين احتياجلارينا صرف اوْلونماسيني طلب ائديردي. او، ايسته يير دي كي، ايالت داها آرتيق درجه ده اؤزونو اداره ائتمك حقوقونا مالك اوْلسون و ملي مجلسده اوّللرده اوْلدوغوندان داها آرتيق نماينده يه مالك اوْلسون.
سوْوئت لر بير لي يي نين BMT – ده كي نماينده هيئتي نين باشچيسي قروْميكو ايسه اوْراداجا آذربايجان ملي حكومتي ايله باغلي چيخيش ائده رك دئميشدي: گونئي آذربايجانيندا باش وئرن حادثه لري ايران طرفي بورادا سوْوئت قوْشونلاري نين اوْلماسي ايله علاقه لنديرير. آنجاق اوْرادا باشلانميش حادثه لر ايران خالقلاري نين، ايران دولتي داخيلينده ملي مختاريته جان آتماغي نين تظاهري دير.
1946- نجي ايلين يانوار آيي نين 28- ده آذربايجان ملي حكومتي نين باشچيسي سيد جعفر پيشه وري نين BMT باش آسسامبلياسينا مراجعتي بو مناسبت لرين فؤوقونده داياناراق بئله تقديم اوْلموشدو:
مراجعت
دنيانين ان قديم خالقلاريندان اوْلان آذربايجان خالقي اؤزونون زنگين ملي تاريخينه مالك دير. عصر لرين كئشمه كئشينده، او، اؤز ملي ديليني، عادت – عنعنه لريني قوْرويوب ساخلايا بيلميشدير.
ايران ظولمكارلاري آذربايجاني اؤز حاكميت لري آلتينا آلاراق، اوْنون ثروتيني آمانسيز جاسينا تالاديلار. نتيجه ده آذربايجانين چيچكله نن كند و شهرلري داغيلماق حدينه گليب چاتدي.
شوْونيست بؤيوك دولتچي ليك سياستي يورودن ايران حكمدار لاري آذربايجانلي لارين مؤوجودلوغوني تمامي ايله انكار ائتمه يه جهد گؤسته رير، اوْنلارين ديليني اليندن آلماقدان، هر جور تحقير ائديجي عمل لردن چكينميرديلر.
بونا باخماياراق آذربايجان خالقي بير گون ده اوْلسون، اؤز آزادليغي اوغروندا مبارزه سيني دايانديرمادي. آذربايجانلي لارين اؤز ملي آزادليقلاري اوغروندا مبارزه سي نين ان پارلاق نمونه سي ستارخان، باقرخان، شيخ محمد خياباني و باشقالاري نين حركاتلاريدير.
بوجسور انسانلار مبارزه نين باشچي لاري، هم ده شهيد لري ايدي. قانلي فاشيزمين اوزه رينده دئموكراتيك دولت لرين غلبه سي آذربايجان خالقي نين مبارزه سينه يئني تكان وئردي، يئني شرايط ياراتدي.
تهران حكومتي نين مقاومتينه باخماياراق بو ايلين21 آذرينده (12 دئكابر) آذربايجان خالقي نين عصرلردن بري آپارديغي مبارزه سي غلبه ايله باشا چاتدي. آتلانتيك خارتيا سينا اويغون اوْلاراق ملي مجلسين، آذربايجان ملي حكومتي نين قورولماسي ايله نتيجه لندي.
آذربايجاندا دئموكراتيك اساسلارا دايانان بير ملي حكومت قورولوب و اؤز فعاليتي باره ده بوتون دنيايا معلومات ياييب. 5 ميليونلوق آذربايجان خالقي ملي ديلي نين ، تاريخي نين، مدنيتي نين كؤمه يي ايله اؤزونون معاصر بير خالق اؤلدوغوني درك ائتدي و بير ده هئچ واخت فارس ظولمونون آلتيندا اينله مه يه ، فارس ديلي نين ايرانداكي باشقا خالقلارين ديللري اوزه رينده آغاليقلارينا اجازه وئرمه يه جكدير. بو خالق بير نفر كيمي اؤز حياتيني ملي آزادليغينا و دولتينه قوربان وئرمه يه حاضيردير.
يئني، دئموكراتيك آذربايجان حكومتي قيسا واخت عرضينده اجتماعي، اقتصادي، مدني ساحه لرده جدّي ده ييشمه لر ائده بيليب، داخيلي تحلوكه سيزليك تام بر قرار اوْلوب.
يئني ملي حكومتين فعاليتي سايه سينده عصرلرله استثمار اوْلونان خالق عادي انسان شرايطده ياشاماغا باشلاييب. بونونلادا، او، اؤز ملي دولتيني قوْروماغا، اوني اداره ائتمه يه قادر اوْلدوغوني گؤسته رير.
آذربايجان خالقي نين اراده سي ايله آتلانتيك خارتياسينا، يعني بؤيوك دئموكراتيك دولت لرين وعدلرينه اويغون اوْلاراق قورولان آذربايجان ملي حكومتي آرتيق دانيلماز فاكتدير.
BMT باش آسسامبلياسينا مراجعتي ايله آذربايجان خالقي خواهش ائديركي، آذربايجان ملي حكومتي نين مؤوجودلوغو فاكتي تانينسين و كناردان مداخله اوْلمادان، اوْنا اؤز طالعي نين اؤزي طرفيندن معيين لشديريلمه سينه تأمينات وئريلسين.
ملي حكومتين باش ناظري سيد جعفر پيشه وري نين BMT – يه بو مراجعتي نين داخيلي واريانتيني گؤسته رن بير خاطره يازيني بوراجا گه تيرمك يئرينه دوشر.
ق. جاويد، يازديغي” آمريكا كوْنسولونون پيشه وري ايله مصاحبه سي“- آدلي خاطره يازيني تاريخي سند كيمي قيمت لنديرن” 21 آذر“ تشكيلاتي، ”آذربايجان“ روزنامه سينده چاپ اوْلان بو خاطره ني ” تبريز 21 آذر حركاتيندا“- آدلي چاپ ائتدي يي كتابدا تكرار نشره بوراخميشدي. ق. جاويد بو خاطره ني بئله باشلايير: 1946- نجي ايلين مارت آييندا آمريكا كوْنسولخانا سي نين ايشچيسي و ترجمه چي وظيفه سينده ايشله ين آصف منه زنگ ووروب و آمريكا كوْنسولونون باش وزير پيشه وري ايله گؤروشمه سينه اجازه ايسته دي…
كوْنسولون جاوابيني آقاي پيشه وري يه يئتيرديكده:
– بويورسونلار! – دئيه، جاواب وئردي. بير نئچه دقيقه دن سوْنرا كوْنسول گلدي. پيشه وري كوْنسولي قبول ائتدي. كونسول اؤز مترجمي آصفه باشا دوشمه دي ييم ديلده نه ايسه دئدي. مترجم:
– جناب كوْنسول حضرتلري سئوال ائتمه يه اجازه ايسته يير- دئديكده، آقاي پيشه وري ساكت بير طرزده يئنه ده:
– بويورسونلار.- دئدي.
سئوال: آذربايجانين ايران داخيلينده قالماسينا نئجه باخير سي نيز؟
جاواب: 1324- نجي ايلين 12 شهريورينده آذربايجان دئموْكرات فرقه سي نين نشر ائتدي يي مراجعتنامه سينده دئييليركي، آذربايجان ايران سرحدلري داخيلينده اوْلماقلا اؤزوني اداره ائتمك مقصدي ايله مختاريت وئريلمه سيني طلب ائدير. سوْنرا 1324- نجي ايلين آبان آيي نين 29- دا تشكيل تاپميش آذربايجان خالق كوْنقره سي( موسسلر مجلسي) طرفيندن قبول ائديلن بياننامه ده يازيلميشدير: ايران دولتي داخيلينده آذربايجانا ملي مختاريت وئريلمه لي دير؛ داها سوْنرا آذربايجان ملي دولتي اؤز اعلاميه سينده آچيق بيلديردي كي، آذربايجان ملي دولتي ايرانين مستقيللي ييني و تماميّتيني حفظ ائده جكدير.
آذربايجان ملي حكومتي گؤسته ريلن پرنسيپ لري مدافعه ائتمك له اوْنا لايقينجه عمل ائدير. اوْني دا قيد ائتمه لي يم كي، بياننامه لر واختيندا ايران دولتينه، ايرانداكي بؤيوك دولت لرين سفارتخانالارينا گؤنده ريلميشدير؛ امينم كي، جناب كؤنسول بوندان خبرسيز دئييل دير.
كونسول جاوابدان راضي قالديغيني بيلديريب، ايكينجي سئواليني وئردي:
– ايران دولتي ايله آمريكا دولت لري آراسيندا تجارت سازشي نين اوْلماسي يعقين كي، باش وزير جنابلارينا معلومدور. بو سازش اساسيندا آمريكا ماللاري تهراندا مانعه سيز و آزاد صورتده ساتيلير. ملي حكومت طرفيندن آمريكا ماللاري نين آذربايجاندا ساتيلماسينا مانعه چي ليك تؤره ديلمه سي دوْغرودورمي؟
– آذربايجان ملي حكومتي خالقين مادي رفاه حالي نين، ساغلامليق و صحتي نين دورمادان ياخشي لاشماسينا چاليشير. لاكين، طبي معاينه نين نتيجه سينده معلوم اوْلموشدوركي، آمريكا دولتي نين ايرانا و تهراندان آذربايجانا ساتيش اوچون گؤنده ردي يي تيكيلي كهنه آمريكا پالتارلاري مختلف خسته ليك ميكروْبلاري نين ياييلماسينا سبب اوْلموشدور. بونا گؤره ده بيز آمريكادان گه تيريلن كهنه گئييم ماللاري نين تؤرتدي يي خسته ليك لرين قارشيسيني آلماق مقصدي ايله آمريكانين كهنه كثيف پالتارلاري نين يانديريلماسينا گؤستريش وئرميشيك. ملي حكومت بو باره ده آل وئرچي لره ده ين ضرري اؤده يه جكدير. بيز آذربايجانين اقتصادي يوكسه ليشينه كؤمك ائده بيلن وخالقين طلب ائتدي يي ماللاري هر بير اؤلكه دن، اوجمله دن آمريكادان دا آلماغا حاضيريق. اگر آمريكا دولتي ماشين آوادانليغي، كند تصرفات ماشينلاري، صنايع ماللاري و ساير تخنيكي اثاثيه لري بيزه ساتماق مئيلينده اوْلارسا بيز بوني ممنونيت له قبول ائده ريك.
بو و يا بوندان اؤنجه تقديم اوْلونان دئموْكراتيك حقوقلارين برپاسيندا آذربايجاندا آپاريلان اصلاحاتا آيري- آيري مثبت مناسبت لرين مقابلينده بير طرفدن تهران حكومتي نين سيلاحلي قوّه لري نين تؤرتدي يي جنايت لر، ديگر طرفدن خالقين قانينا سوساميش، اؤلكه دن قاچميش قان سوْران ملكه دارلارين سيلاحلانديريلميش دسته لري هله ده آذربايجانا باسقي لار پيلاني چكمكدن گئري اوْتورماميشديلار. بو وضعيتي آچيقلايان، ژنرال غلام يحيي دانشيان باش وئرميش حادثه لرين بيرينه استناد ائده رك يازيردي: 1325- نجي ايلده ذوالفقاري يئني دن باش قالديرميش، زنگاني توتماق فيكرينه دوشموشدو. دانشيان
” كندلي قياملاريندان فدائي لر تشكيلاتينا“ آدلي مقاله سينده بو موضوع يا توْخوناراق يازيركي، 1946 – نجي ايل يانوارين سوْنوندا ملي حكومت و فرقه نين تاپشريغي ايله من بير نئچه افسر يوْلداشلا زنگانا گئتديم. مرتضوي ني اؤزومه معاون معين ائتميشديم. زنگاندا فدائي لريميزين بيرينجي هيجومو خاتي كندينه اوْلدو. خاتي كنديني آزاد ائتمك اوغروندا دؤيوش لر زاماني قيشين ان سوْيوق و چتين واختيندا رامتين ين باشچي ليق ائتدي يي ميانا فدائي دسته لري دوشمنين 180- 150 كيلومتر آرخاسيني توتموشدو. دوشمن اوزه رينه عمومي هيجوم باشلاندي. فدائي لرين قهرمانجاسينا ووروشماسي نتيجه سينده دوشمن خاتي كنديندن قالديريلاراق قاچاغا ساليندي. ذولفقاري نين و سرهنگ بايندورون دسته سيندن 150 نفر اسير توتولدو. اسيرلرين ايچه ريسينده 30 نفر ايران سربازي واريدي. فدائي لردن ايسه 14 نفر اؤلدو، 32 نفر يارالاندي و 5 نفرين آياغيني سوْيوق آپاردي. غلام يحيي دانشيان يازديغي مقاله ده بونا بنزر باشقابير حادثه ني ده قلمه آلير: 1946- نجي ايل مارتين آخيرلاريندا كره سف طرفدن مشهور ارتجاچي و قولدور باشچيلاريندان محمد حسن خان، اسلحه دارباشي و يميني آذربايجانا هيجوم ائتدي لر. مرند فدائي دسته لري بؤيوك قهرمانليق گؤسته ره رك دوشمني مغلوب ائتدي لر. فدائي لرين قهرمانليقلا ووروشماسي نتيجه سينده آذربايجان خالق دوشمن لريندن تميزلندي.
بونونلا دا آذربايجان ملي حكومتي نين اصلاحات پروقرامي نين حياتا كئچيريلمه سي داها جدي و داها گئنيش وسعت آلدي. بو اصلاحاتين معين بير قسمي سادالانسادا، اوْنلارين هر تك – تكي حاقيندا اطرافلي معلومات وئرمك، خالقين آمال- آرزولاريندان دوْغان تدبيرلرله باغلي فيكيرلر ايره لي سورمك، شبهه سيزكي باشقابير بؤلمه نين موضوع سودور.
آذربايجان ملي حكومتي نين آز بير زاماندا حياتا كئچيردي يي بؤيوك اصلاحاتين تأثيري، بوتون ايراندا، ياخين و اوْرتا شرق اؤلكه لرينده ده اؤزونون مثبت تأثيريني گؤسترميشدي. سبب سيز دئييل ديركي، بين الخالق همكارلار اتفاقلاري فئدراسيونونون ايرانا گلن نماينده هيئتي نين باش كاتبي لوئي سايان او دؤورده آذربايجاندا اوْلموش، تبريزين طياره ميدانيندا قارشي لاناركن نطق سؤيله ميشدير. ” رهبر“ روزنامه سي نين 1325- نجي ايلين 5- نجي آيي نين 4- ده 775- نجي ساييندا، لوئي سايان طرفيندن سؤيله نيلن نطق چاپ اوْلموشدو. لوئي سايان اؤز چيخيشيندا دئميشدي:
– من بين الخالق همكارلار اتفاقلاري فئدراسيونونون صميمي تبريك لريني سيزه، اؤز دلاورانه عصياني ايله اسارت زنجيرلريني قيرانلارا چاتديريرام.
من سيزين دئموكراتيك حركاتي سالاملاييرام. سيزين ياراتديغينيز دئموكراتيا ايران ملّتي اوچون بؤيوك سرمشق دير. من اميد ائديره م كي، آذربايجان دئموكراتياسي بوتون ايرانا ياييلسين.
بين الخالق همكارلار اتفاقلاري فئدراسيونونون باش كاتبي لوئي سايانين استناد گاهي دا، ملّتيميزين و خصوصا اونون درين دوشونجه لي رهبر خاديمي، ملي اؤندر سيد جعفر پيشه وري نين گونده مه گه تيردي يي دولتچي لي ييميزين برپا سيندا معنا تاپميشدي. بو دوشونجه ايسه چوْخ عصيرلي تاريخيميزه بو جمله لرله حك اوْلموشدو:
آذربايجان ملي حكومتي بير حقيقت دير. اوْنون دئموْكراتيك اساسلار اوزره قورولموش حكومت تشكيلاتي و ملي مجلسي اؤزونون لياقت و استعداديني دنيايا بيلديردي. اوْنو داها گئري قايتارماق اوْلماز!