آذربایجان جنوبی-کانون بحران
دکتر اسونت کرنل*
ترجمه :آیدین گؤنئیلی
این مقاله درکنفرانس «حقوق بشروقومیتها درایران»که در22نوامبر2004ازسوی حزب میانه روی پارلمان سوئددراسکهلم برگزارشد ارائه گردیداست.
به ندرت ازاقلیت آذربایجانی درایران خبری به گوش می رسداما امروز بطور فذاینده ای بعنوان عامل مهمی درسطح سیاستهای داخلی ومنطقه ای ایران که دراصطلاح طبقه شمال خاورمیانه نامیده شده ومحل تلاقی ایران با قفقاز وترکیه است محسوب می گردد.درهردومورد سیاستهای داخلی درایران وسیاستهای منطقه ای آذربایجان جنوبی بعنوان منبع پتانسیل بحران معرفی شده است.این مقاله تحلیل عوامل اصلی درگیر درمسئله آذربایجان جنوبی درایران بعنوان مسئله فراملی می پردازد.
ظهورمسئله آذربایجان درایران درطی دهه گذشته
منطقه مسکونی ترکهای آذربایجان نه تنها درمحدوده جغرافیایی که امروز،جمهوری آذربایجان نامیده می شود بلکه قسمت عمده شمال ایران رانیز شامل است ودرقرن بیستم منطقه آذربایجان به منطقه جغرافیایی درهردوسوی رودمرزی آراز اطلاق می گردد که ناشی ازخودآگاهی مردمی است که درآنجا زندگی می کنند.اصطلاحاتی که برای نامیدن مردم این منطقه بکار میروند عبارتند از«آذری آذربایجانی»«ترک آذربایجانی».تعداد جمعیت آذربایجانیها درایران بیش از دوبرابر جمعیت جمهوری آذربایجان تخمین زده شده است.
دولت ایران این تعداد را15میلیون نفر اعلام کرده درحالیکه منابع ناسیونالیت آذربایجانی این تعداد را 30میلیون نفر اعلام می دارند.تعداد واقعی باید عددی مابین این دو عد یعنی بیش از 20 میلیون نفرکه این عددنباید عددی مبالغه آمیز باشد.چراکه آذربایجانها درقیاس یا کردها ،عربها،ترکمنها،بلوچها بزرگترین اقلیت قومی ایران هستند.ترکهای آذربایجانی بخاطرشیعه بودن بیشترین وجه اشتراک راباقوم فارسی درقیاس یاسایر قومیتها دارا هستندودرطول تاریخ بیشترین فشاررادربرابر تقویت واستحکام هویت ایرانی تحمل کرده اندوکمترین توجهی به هویت ترک ویا آذربایجانی راداشته اندباتوجه به گستردگی وسیع ترکهادرایران وذکر این نکته که اکثر بازار دردست ترکهاست واین مورد رانیز نباید ازنطر دورداشت که اکثریت فقها و علما نیز ترکها هستند ولی کمترین جایگاه سیاسی رانسبت به جمعیت بالای خویش دارا می باشند.درتصمیم گیریها همیشه درحاشیه قراردارند .رهبر ایران اصالتاً آذربایجانی است ودرشهر خامنه آذربایجان شرقی متولده شده است وبزبان ترکی آذربایجانی تکلم می کند.که می توان گفت که آذربایجانهیا ایران وضعیتی شیبه کردها درترکیه دارند چرا که زبان وفرهنگشتان در زبان و فرهنگ پارس آسیمیله گردیده .
قسمت عمده بازار تهران دردست آذربایجانهاست تعداد بساری از افسران رده بالای نظامی نیز آذربایجانی هستند استحکام وتقویت هویت ایرانی مدیون سلسله صفویه است.افرادی که ازباکودیدار کرده اند می گویند که شاه اسماعیل صفوی موسس سلسله صفوی بعنوان عامل مهم هویت در جمهوری آذربایجان مطرح می باشد.بررسی های اخیر نگرش تازه آذربایجانها نسبت به هویت خویش دارد هم چنین این بررسی هاخاطرنشان می کند¹، که این حس پس از جنگ جهانی دوم درفرقه دموکرات آذربایجان تقویت شده دراوائل انقلاب بارهبری مقتدرانه ایت ا..شریعتمداری درتبریز آذربایجانهای سراسر کشور به وی ملحق شدند که این مورد به ایجاد حس مشترک مابین آذربایجانهابعنوان ترک آذربایجانی منجر شد² .این هویت دربین ساکنان شمال غرب ایران بوضوح قابل مشاهده است .تعدادزیاد آذربایجانیهادرکنار مسائل اقتصادی باعث شده ،تا تهران دردهه 90با حداکثر احتیاط با فعالیتهای هویت خواهی آذربایجانیهابرخورد کند.دراین شرایط استقلال جمهوری آذربایجان نیز که بهیچ وجه درشائبه حکومت ایران نبودوتمامی لابه های حکومتی رادرایران به وحشت انداخت نیز مزید برعلت شد.
وجود و ظهور جمهوری آذربایجان مستقل چهره جذابی برای بسیاری از آذربایجانیهای ایران ترسیم کرد.هویت مجزای آذربایجانیهای دردراز مدت ازبین برفته بود هرچند که این روند مورد مخالفت حکومت تهران بوده و هست.
جمهوری نوپای آذربایجان درقبال جمعیت خویش ازمنابع زیاد نفت برخوردار بودوازاین ازلحاظ ازثروت عظیم نیز برخوردار بود دراین بین ایران دردهه جنگ راپشت سر گذاشته بود وبایک اقتصاد راکدکه باتحریم آمریکا درزیر فشار مضاعف بودودرانزوای بین المللی قرار داشت ،درحالی که ترکیه سیاست فعالی رادرپیش گرفته بودتا ازایجاد یک دولت که درشمال عراق جلوگیری کند.جمهوری آذربایجان مانند تعداد ازکشورهای جزوءقفقاز درطی جنگهای ایران و روس طی معاهده های ترکمنچای وگلستان ازایران جدا و ضمیمه خاک روسیه شدند.باافزایش دامنه بحران مناقشه قره باغ ایران باتوجه به ازهم گسیختگی درونی سیاست خاص رادرقبال این مناقشه اتخاذ کرد.نیروی مذهبی ونظامی آذربایجان جنوبی درطی مناقشه قره باغ حمایت خویش راازبرادران زبانی ودینی خویش اعلام کردند دراین بین اتخاذسیاست خاص ایران باعث تضعیف موقعیت جمهوری آذربایجان درطی این مناقشه شد،ایران دراین شرایط ازکشورمسلمان جمهوری آذربایجان حمایت می کرد ولی درهمان حین ایران سیاست حمایت تلویحی خویش راازنیروهای اشغالگر ارمنی ادامه داد.
شاید بتوان گفت مسائل آذربایجان جنوبی دراولین سالهای دهه 90 بهانه ای شد تاایران سیاست کلی خویش رادرحمایت ازارمنستان اتخاذ کند.بجزموارد استثنایی که برای جلوگیری ازبروزآشوب وناآرامی درایران لازم بود ایران بطور ظاهری برارمنستان فشار وارد می کرد ،دربقیه موارد ازاین کشور حمایت می کرد باتوجه به ابعاد وسیع جنایات نیروهای اشغالگرارمنی درمناطق اشغالی جمهوری آذربایجان ومردم قره باغ موجب تحریک افکار عمومی مردم ایران شدوحکومت ایران درقبال این احساسات ،ازاین حربه برای فشار علیه جمهوری آذربایجان استفاده کرددرطی این سالهای بعنوان تامین کننده اصلی موارد نفتی مورد نیاز ارمنستان درآمد وتامین این منابع توسط ایران درکنار سایر مایحتاج ارمنستان که توسط کامیونهای ایرانی به نیروهای جدایی طلب ارمنی قره باغ ارسال می شد سبب شدتاارمنستان دراین مناقشه به پیروزی برسد.پس ازبه قدرت رسیدن جبهه خلق در آذربایجان به رهبری “ابوالفضل ائلچی بی “دراواسط سال92تا ژوئن 93 باعث شد سیاست حمایت ایران ازارمنستان تشدید شود .تمایل جبهه خلق به غرب و ترکیه واقدامات روسیه وایران درحمایت از ارمنستان باعث شدتاسیاست ضدایرانی و ضد روسی ازسوی جبهه خلق اتخاذگردد.حکومت ائلچی بی برخلاف حکومت مذهبی ایران سکولار بود و ائلچی بی علناً از آنکار و تصییح حقوق ابتدایی و اولیه آذربایجانیهادرایران انتقاد می کردوقبل ازرسیدن به قدرت حکومت ایران را محکوم به شکست معرفی می کرد وی بصراحت ایده آذربایجان واحدرامطرح نمود.این گفته ها بهانه ای برای ایران شد تادرکنار حمایت اقتصادی ازارمنستان حمایت همه جانبه ای را ازاین کشور متجاوز برعهده گیرد حمایت همه جانبه ایران ازارمنستان نقش بسیار مهم و حیاتی در حفظ قرارگاه نظامی ارمنستان درطول مناقشه قره باغ شددراین بین ترکیه ارمنستان را تحریم کرد.ایران نه تنها به این تحریم ملحق نشد بلکه تمامی احتیاجات این کشور رانیز برآورده کرد.گرجستان نیز مقداری از اجتیاجات ارمنستان رابرآورده می کرد.
پس ازکودتای “حیدر علی یف”وسقوط حکومت ائلچی بی روابط ایران و آذربایجان بصورت ظاهری گسترش یافت ولی این گونه برخورد باایران ازسوی دولت آذربایجان مورد انتقاد ناسیونالیتهای جمهوری آذربایجان بود.دولت علی یف بخاطر این سیاست مورد انتقاد وزیر فشار بود این فشارها باعث شددولت علی یف درقبال ایران و حمایت این کشور ازارمنستان روابط خودرا تعدیل کندو تنشها باقی ماند چرا که ایران باهمکاری هه جانبه باارمنستان باعث شکوفایی این کشور ازلحاظ سیاسی و اقتصادی و فرهنگی گردید.
دولت باکو به دفعات حمایت ایران ازارمنستان رادر طی بحران قره باغ مورد نکوهش قرارداد .علی یف شخصاً ازروابط نزدیک ایران و ارمنستان وحمایت ازاین کشور انتقاد کرد . درمارس 2001علییف بخاطر احداث پل برروی آراز ازسوی ایران باارمنستان درمنطقه اشغالی آذربایجان که دراشغال ارمنستان بود ازدیدار با وزیر امور خارجه ایران سر باز زد.³
تغییرات سیاسی ایران ومسئله آذربایجان
هویت جمعی آذربایجانیهادردهه 90 دستخوش تغییراتی بود وحکومت تهران درمواجهه بااین امر سیاست آشتی با سرکوب هویت خواهی رااتخاذ کرد این هویت خواهی بااستقلال جمهوری آذربایجان وبرقراری آسان روابط دردوسوی آراز تثبیت شده بود چرا که باازدیاد تماس ارتباطات خانوادگی و فرهنگی نیز گسترش یافت.
هنوز هم مبادلات تجاری آذربایجان باایران محدود بود دومین عاملی که شاید به اندازه عامل اولی حائزاهمیت نبود تبادلات بازرگانی ساکنان شمال غرب ایران با ترکیه و پوشش کانالهای ماهواره ای ترکیه براین مناطق بود.
حکومت مذهبی ایران معتقد بود که تاثیراین برنامه هابرمردم عادی کمتر خواهد بود چراکه تمامی برنامه های صداوسیمای ایران بزبان پارسی بود .باتوجه به تفاوت بسیاراندک زبان آذربایجانی و ترکی استانبولی مردم آذربایجان جنوبی به فرهنگ ترکیه تمایل پیدا کرده بودند.
تقویت و رواج ترکی آذربایجانی درجمهوری آذربایجان باعث ایجاد تنهایی درایران شده بود ترکیبها و لغات زیادی ازاین زبان وارد زبان آذربایجانی درایران شده بود سلطه فرهنگ پارسی درایران درکنار وجود نگرش توهین آمیز نسبت به فرهنگ و زبان ترکی باعث خود آگاهی بیشتر آذربایجانیها شده چراکه فرهنگ وزبان قوم پارس به عنوان یگانه فرهنگ برتر معرفی شده بودواین تلقی درنزد آذربایجانیها نیز شکل گرفته بود چراکه مرتباً ازطریق مصبوعات و صداوسیما به مردم القا می شد.
تماس مدام باترکیه وسطح بالای توسعه اقتصادی وسیاسی این کشور نسبت به ایران باعث ایجاد حس افتخار قومی و هویت تازه تعریف دربین آذربایجانیهاشد درحالیکه ازطریق بسیاری احسای حقارت فرهنگی توسط نخبگان قوم فارس یه اقلیتهای غیرفارسی
تحمیل شده بود که این حس درحال ازبین رفتن بود عوامل سیاسی —- هویت نسبت به گذشته بصورت محور باقی مانده بود.
باتاسیس حرکت ملی آزادی بخش آذربایجان جنوبی (گاموح)واستحکام یافتن این جنبش ،طرفداران خویش رایافت هرچند تعداد طرفداران این جنبش بخاطر سرکوب حکومت ایران قابل شمارش نبود .مهمترین مانع برای گسترش فعالیت فعالین آذربایجانی اتفاق نظر درمورد اهداف می باشد می توان این اتفاق نظر را چنین برشمرد:
1.تمایل احقاق حقوق درچهارچوب ایران
2.تشکیل کشور مستقل
3.تلاش برای اتحادبا جمهوری آذربایجان
- تلاش برای تشکیل کنفدراسیون متشکل ازترکیه ،جمهوری آذربایجان و آذربایجان جنوبی
باافزایش هویت خواهی مردم دردهه 90 به همان نسبت و شاید بیش ازآن سرکوبی توسط حکومت ایران افزایش یافت این هویت خواهی باافزایش اعتراضات درقبال تبعیضات اعمال شده درمنطقه آذربایجان شامل می شد.
مراسم بزرگداشت مشروطیت در آگوست 2002باهجوم نیروهای امنیتی بهم خورد4.درتابستان 2003دربحبوحه اعتراصات دانشجویی دانشگاه تبریز ،این دانشگاه به هسته مرکزیاعتراضات دانشجویی تبدیل شدبود5.حکومت ایران این اعتراضات راهمانند اعتراضات دانشجویی و سایر سازمانهای ناسیونالیست سرکوب کرد .رهبر حرکت،دکتر چهرگانی که فردی صلح طلب و مخالف خوشونت بود پس از انتخاب شدن بعنوان نماینده مردم تبریز دردوره پنجم مجلس شورای اسلامی بادرصد آرای بالای ازسوی حکومت دستگیر وزندانی شدو مورد شکنجه قرارگرفتوعلیرغم ابتلا به بیماریهای مختلف درزندان مورد مداوا قرار نگرفت ودراثر شکنجه نیروهای امنیتی قسمتی ازبدنش فلج شد.
دکتر چهرگانی فعلاً ساکن آمریکاست و درسال 2002ازایران خارج شده است درهمان سال کمسیون حقوق بشرسازمان ملل متحدازنقض گسترده حقوق اولیه آذربایجانها توسط حکومت ایران خبرداد5 .مطبوعات آذربایجانی که رسانه منتقد سیاستهای دولت مرکزی محسوب می شدندمرتباً توسط حکومت مرکزی بسته می شدند6.
چالش درفضای سیاسی ایران رخ داده بود پس ازروی کار آمدن دولت خاتمی دراواخر دهه 90 آزادیهای اندکی که شامل موسیقی و فعالیتهای اجتماعی می شد گسترش یافت مقداری ازاین آزادیها شامل حال مردم آذربایجان جنوبی شددرهمان حین دولت هرحرکت هویت خواهی مردم آذربایجان جنوبی راکه درپی احقاق فرهنگی واجتماعی بودبه شدت سرکوب می کرد برپایی اعتراضات ،انتشار نشریات متعدد که منتقد دولت بودند و فعالیتهای فرهنگی شامل حرکت هویت خواهی شد7.
بااین همه به نظر می رسیدکه اجرای این سیاست باعث افزایش حس ناسیونالیسم درمیان آذربایجانها شودچرا که بواقع این امکان وجود داشت که مشارکت نیروی موجود رادرفعالیتهای سیاسی افزایش دهد.
اثرات پروستوویکا و گلانوست نیز در دوره فروپاشی شوروی نیز بی تاثیر دراواخر دهه90 جنبه های نختلف مسئله آذربایجان مورد تحریم حکومت تهران قرار گرفته بود8.
دولت تهران هرتحرکی ازهویت قومی رامعادل تجزیه طلبی محسوب می کرد!!! تکلم بزبان ترکی درادرات درخلوت صورت می گرفت و فقط درملاقات باخارجیها (ترکهای ترکیه و جمهوری آذربایجان)می توانستند بزبان ترکی صحبت کنند9.
درسال 2003 بخاطر شرایط جهانی موقعیت تاحدی تغییر کردومردم توانستند به آزادی درادارات بزبان ترکی آذربایجان(مادری)تکلم کنند.وتا حدودی نیز به فعالیتهای سیاسی که شامل نوشتن مقالات متعدددر چهارچوب مسائل قومی درایران و هم چنین مقالات علمی اجازه داده شد.بازتشخیص اینکه این آزادیها تا چه حدی وتاچه زمانی برقرار خواهد بود بسیارمشکل می نمود این تغییرات به منزله سوپاپ اطمینان حهت کنترل فعالیتهای ناسیونالیستی درمیان آذربایجانها و جلوگیری ازتخریب جنبش ناسیونالیستی درکشور عمل می کردندوبیشتر جبرزمانه بود تا خواست واقعی دولت ایران.
فعالتهای سیاسی ،فرهنگی و اقتصادی نیز شامل فعالیتهای ناسیونالیسنی می شد.
ردصلاحیت اصلاح طلبان درانتخابات مجلس درفوریه 2004برخلاف شرایط جاری کشور بود واین اقدام ماهرانه جهت کنار گذاشتن نیروهای اصلاح طلب و جلوگیری ازورود آنان به عرصه های مهم تصمیم گیری انجام پذیررفت و باعث بروزتنش درمیان قسمت عمده نیروهای تندروگردید.دراین میان می توان رابطه بین رهبر و رئیس جمهوری را اصلاح طلب رازندگی مشترک بدونه ازدواج نامید.
نیروهای تند رو با تکیه بر دستگاهای حامی حکومت به تدریج درصدد حذف نیروهای اطلاح طلب برآمدند اجرای سیاستهای کلی کشوررابرعهده گرفتندوکمترین مشارکتی رابا نیروهای اطلاح طلب نپذیرفتند وموجب تضعیف قدرت رئیس جمهوری و سازمانهای وابسته به ریاست جمهوری شدند.
به جرعت می توان گفت ایران تنها کشوری است که رئیس جمهور رهبر مخالفان نیز هست سرانجان این اتفاقات برای اقلیت آذربایجانی واضح و مشخص نبود چرا که درسه راهی پیوستن به نیروهای اصلاح طلب که کمترین توجهی به مسائل اقوام نداشتندبودند.تشدید فعالیتهای اقلیت آذربایجانی وسکوت درمقابل اصلاح طلبان مردد بودند همه این احتمالات شرایط دولت برای ناسیونالیستهای آذربایجانی درتبریز و کلیه مناطق سخت تر گردید که آذربایجانها باید این مورد راتحمل می کردند .نمونه بارزآن درتابستان 2004 مراسم قلعه بابک که به گفته رسانه ای جمهوری آذربایجان باشرکت جند صد هزار نفر برگذارشد بابکاری گیری 30000نفر بسیجی وسپاهی توسط دولت کنترل شد10.
حتی اخیراًسیاست دولت درمورد جلوگیری ازتدریس زبان اقوام علی الخصوص زبان ترکی آذربایجانی درمدارس و دانشگاها منجر به بروز واکنشهای دردسامبر2003ازسوی آذربایجانها شد که پاسخ به این اعتراضات 12 نفر دستگیر و زندانی شدند11.
افزایش نظارت وکنترل نیروهای تندرو برنهادها حکومتی ،خطر دیگری بود که منجر به سرکوبی فعالیتهاو سرانجام حادترشدن تضاد ودوگانگی جمعیت دریک شالوده قومی شدند.
موقعیت منطقه ای:
این کشمکشها درایران برخلاف تحولات منطقه ای رخ دادنمونه دراماتیک این اتفاقات احساس انزوا و محاصره ایران توسط آمریکا و فرماندهی عملیات نجات عراق که تاثیری مستقیمی برمنطقه داشت می باشد .تاثیرامثبت این وقایع برایران سرنگونی جک.مت ضدشیعه و ضدایرانی طالبانی درافغانستان بود.چراکه طالبان وایران بخاطر کشتارهای دیپلماتهای ایرانی درمزار شریف درسال 98درمزارشریف درحالت جنگ قرارداشتند.
همسایگی طالبان برای ایران باعث بی ثباتی درموقعیت جغرافی خویش شد که موجب احساس خطرتوسط ایرانیها شد.منایندکان چنین استدلال می کردند که مانند ساندویج مابین طالبان و صدام گیرافتاداند دراین حالت OEFپس ازساقط کردن حکومت صدام متوجه تهدید ایران شد(حکومت ائدلوژیک ایران) آمریکا 18 ماه بعدازبرکناری طالبان ،صدام راسرنگون کرد.
درهر دوومناقشه ایران سیاست دوگانه ای درپیش گرفت این نکته راباید درنظرداشت که ایران باهردو حکومت طالبان و صدام حسین مشکل داشت پس از سقوط طالبان و صدام ایران از نتایج حضور نیروهای آمریکایی درنزدیکی مرزهایش و سلطه این کشور برعراق و افغانستان واهمه داشت.
بعلاوه طرح محور شرارت ازسوی جرج بوش و قرارگرفتن در محور شرارت ،ایران ازاقدام نظامی آمریکا علیه این کشور احساس خطر کرد چرا که عملیات نجات عراق پایان یافته و مسله حاددیگر مربوط به مسله هسته ای ایران درجریان بود.ایران ازبروز شورش و ناآرامی دراین کشورها پس از سلطه آمریکا براین کشورها نگران بودو این سلطه موجب پایداری و ثبات این کشورها نشود.
اثرات دو عملیات نجات افغانستان و عراق برایران منفی بود چرا که درشکل بحرانی ایران درمحاصره آمریکا قرارگرفت و حضور نیروهیا آمریکایی در نزدیکی مرزهای ایران برای ایران خطرناک می بود.
بیروی دریایی آمریکا حضوری فراگیر درخلیج فارس داشت ،هم چنین آمریکا درعربستان و دربیشتر کشورهای عربی پایگاه نظامی داشت دراین بین ترکیه بعنوان عضو ناتوباآمریکا درمدیترانه دارای منافع مشترک هستند نیروی نظامی آمریکا پس ازعملیات نجات عراق درشرق و غرب ایران نیز ،موضع ایران را متزلزل کرد.تعدادی ازنیروهای آمریکایی درپایگاهی دراستان بلوچستان پاکستان و درنزدیکی مرزهای ایران مستقر شده بود.ازبکستان و قرقیزستان نیز متحدان آمریکا هستند حضور نیروهای نظامی آمریکا درقفقاز و جمهوری آذربایجان افزایش یافته است.
هنگامی که نیروهای آمریکایی درگرجستان مستقر شدند باانجام عملیات آزادی عراق ،محاصره ایران تکمیل شددرشرایط کنونی نیروهای آمریکایی بطور جدی ایران را احاطه کرده اند.
موقعیت بعدی که ایران درآن قرارگرفته وسیاست این کشوردرآسیای میانه برمبنای آن شکل گرفته است که می توان به ترکیب اخطار دفاعی وایجاد سدنفوذآمریکا درنزدیکی مرزهای این کشورو ایجادروابط نزدیک ترروسیه تعبیر کرد.روسیه بطور دیپلماتیک ازایران حمایت می کند که این حمایت شامل تکنولوژی هسته ای نیز می شود که عمدتاً توسط روسیه تامین میگرد12د.اهمیت وارتباط روسیه باایران افزایش یافته است.
ایران بافرض اینکه بادستیابی به سلاحهای هسته ای درصدامنیت کشور افزایش خواهد یافت شتابزده درپی دستیابی به سلاحهای هسته ای است هزینه این سیاست درحوزه سیاسی ایران درزمان رژیم شوروی نیز پرداخت شده بود.
درحقیقت به نظر می رشد نقش ایران درقفقاز وآسیای میانه نقش نانوشته ای است که توسط روسیه محدود گردیده به عبارت دیگر سیاست ایران به ندرت باسیاست روسیه دراین مناطق و علی الخصوص حمایت روسیه ازارمنستان درجنگ باآذربایجان تناقض پیدا می کند.
وجود آذربایجان مقتدر وتوسعه یافته بااهداف توسعه طلبانه روسیه درتضاد کامل است وروسیه بدلایل مختلف باوجود آذربایجان مقتدر مخالفت می کندودراین راه کارشکنی می کند.حمایت همه جانبه ازارمنستان و کارشکنی دربرنامه های اقتصادی وتوسعه آذربایجان.
مسکو جستجوی راهی برای سلطه برقفقاز جنوبی باری غارت و چپاول منابع نفت و انرژی این منطقه است درهمان حین ایران نیز ازتاثیر آذربایجان مقتدر که درپرتو روابطه نزدیک با آمریکا درمسیر پیشرفت قرار گرفته بر آذربایجانهای ایران واهمه دارد چرا که جمعیت انبوه آذربایجانی درایران توجه خاص به مسائل جمهوری آذربایجان دارند.
گسترش روابط آمریکا با جمهوری آذربایجان به تنش بین ایران و جمهوری آذربایجان تبدیل شده است .درتابستان 2003برخی رسانه ها شایع کردند آذربایجان سکوی حمله آمریکا به ایران می باشد درهمان زمان حریم هوایی جمهوری آذربایجان توسط جت های ایرانی نقض شد.بازهم درسال 2004 شایع شد که پایگاه نظامی آمریکا در آذربایجان باعث ازدیاد فشار ایران براین کشور شد ،درهمان حال وزیر دفاع آمریکا”دونالد رامسفلد” برای دومین بار ازباکو دیدن کرد13.
آذربایجان جنوبی و ژئوپلتیک منطقه ای
آذربایجان جنوبی بخاطر ترکیب مسائل داخلی و نیروی خارجی در موقعیت مخاطره آفرین قرار گرفته است عوامل چندی باعث بوجود آمدن این حالت گشته .
عوامل بیرونی: روابطه نزدیک جمهوری آذربایجان باآمریکاست بدین سبب ایران نگرش خصمانه ای نسبت به این کشور دارد.تلاش تهران برای دستیابی به تکنولوژی هسته ای باعث افزایش تنش درمنطقه گردیده است.
عوامل درونی: کنترل نیروها ی تندرو برنهادهای حکومتی باغث افزایش سرکوبی اعتراضات روزافزن آذربایجانهاشده است .مجموعه این عوامل سبب گردیده تا آذربایجان جنوبی بعنوان پاشنه آشیل حکومت ایران محسوب گردد بخصوص که جمعیت بالای آذربایجانی درایران نیز مزید علت شده است.
هنوز آذربایجان جنوبی ازلحاظ سیاسی بطور منسجم سازمان دهی نشده ،پس از عزیمت دکتر چهرگانی به آمریکا نغمه های همایت مخفیانه و آشکار آمریکا رازا این جنبش را می توان حدس زد.بااین وجود هیچ مدرک مستدلی برای اثبات حمایت آمریکا ازاین جنبش نمی شودیافت . به هرحال بن بست قریب الوقوع درمورد مسله تکنولوژی هسته ای ایران ،مسله آذربایجان جنوبی منبع پتانسیل ،نگرانی برای پایداری و استحکام حکومت تهران خواهد بود.
امیدها هنگامی شعله ورشد که روند انتخابات ریاست جمهوری آمریکا درسال 2001به سود روابط ایران و آمریکا پیش رفت هنوز هم اقبال حمله نظامی آمریکا به ایران بخاطر مسائل هسته ای منتفی نگردیده است.
مسله آینده عراق روابط مستقیمی باایران داردوسیستم حکومتی فدرال درعراق که شامل مناطق شیعی و سنی نشین و کرد نشین رادر بر می گیرد با توجه به کثرت قومی درایران براین کشور نیز تاثیر گذار خواهد بود.دراین میان درداخل ایران نیز جمعیت بالای آذربایجانها درقبال کردها قابل توجه است .هیچ رابطه ای بین روابط ایران و آمریکا و مسله آذربایجان درایران وجود نداردوضعیت حاد این قسمت و چالشهای منطقه ای همزمان باعث وخیم تر شدن اوضاع ایران گشته است .اعتراضات روبه رشدوسرکوب این اعتراضات نیز درکنار تمرکز این اعتراضات در آذربایجان جنوبی نیز مزید برعلت شده است.
بعید نیست که ایران ازدخالت بیجای نیروی خارجی درمسائل داخلی ایران واهمه دارد جضور نیروی نظامی آمریکا درکنار سرکوب فعالین آذربایجانی سبب وخیم ترشدن اوضاع شده است بارهم جمعیت بالای آذربایجانها دراین اوضاع به نفع این منطقه است نمی توان سیاستهای منطقه ای همسایگان ایران تفکیک کرد ناآرامی هاواعتراضات درآذربایجان جنوبی کاملاً بومی است وبه هیچ دولت خارجی وانستگی ندارد.
ناسیونالیستهای آذربایجانی کمترین حمایت رااز سوی ترکیه و آذربایجان و آمریکا برخوردارند .ناسیونالیستها ی آذربایجانی به دو گروه اقلیت درترکیه و آذربایجان و یک گروه نو محافظه کار درآمریکا محدود می شوند بااین همه این مسله واضح است که مسله آذربایجان جنوبی مسله حساس و دردرجه اول اهمیت برای امنیت ایران است.
بنابراین بطور فزاینده ای عامل مهمی درامنیت منطقه خاورمیانه و قفقاز نیز بشمار می رود.سیاستهای غلط دولت ایران موجب وخیم ترشدن دورنمای کلی کشور گردیده ودراستانهای شمال غربی برغم وخیم تر شدن اوضاع خشونتها نیز روبه افزایش گذاشته است.بنابر این آذربایجان جنوبی ازپتانسیل مورد نیاز برای به مخاطره انداختن منطقه برخوردار می باشد.
طولانی ترشدن ناآرامی ها واعتراضات درآذربایجان جنوبی –کنار ماندن ترکیه و جمهوری آذربایجان رادرنورد مسائل این منطقه بسیار سخت خواهد کرد واین کشورها نمی توانند نسبت به مسائل این منطقه و هم نژاد و هم زبانان خویش بی تفاوت باشند.
نتیجه گیری
مسائل آذربایجان جنوبی موقتاً تحت الشعاع دیگران است علی الخصوص بحرانهای وخیم منطقه ای مراحل اتفاق افتاده وادامه سیاستهای قبلی توسط حکومت ایران باعث وخیم تر شدن اوضاع و رابطه دولت وجمعیت آذربایجانی خواهد شد.
خطر مناقشه درآذربایجان جنوبی باتوجه به ناپایداری وسیع درسطح منطقه رانباید ازنظر دور داشت و به هیچ وجه اجتناب ناپذیر نیست باپافشاری نیروهای تندرو درایران برمواضع خود مبنی بر دستیابی به سلاحهای هسته ای موجب تهدید کشور شود.هنگام آن رسیده که اجتماع بین المللی برای جستجوی راهی برای فرونشاندن تنشهادر آذربایجان جنوبی و رسیدن این منطقه به دومکراسی و آزادی درمسیر روبه جلو به اجماع برسد.
افزایش حمایت بین المللی ازنیروهای دموکراتیک درایران درکنار توجه بیشتر به سیاستهای سرکوبگرانه ایران نشان از همسانی سیاستهای کشورهای اروپای بایکدیگر می باشد.متاسفانه افزایش نگرش سطحی رهبران ایرانی باعث تلاشهای بین المللی به تاثیر این اقدامات شده است دراین مورد این احتمال وجود دارد که روزی مسله آذربایجان جنوبی جزء آیتمهای بسیار بسیار مهم و برجسته خبرگزاریها ازبیش ازاین روزها باشد!!
منبع:
*دکتر اسونت کرنل مدیر مسئول موسسهCornell Caspian Consulting LLC و هم چنین مدیر تحقیقات برنامه مطالعاتیSilk Road دانشگاهUppsal وقائم مقام انیستیتو آسیای میانه و قفقاز دانشگاهJohnhopins و سردبیر مجلهCentral Asia-caucasus Analiticمی باشد.
1.پرفسور نصیب نصیبلی،«ایراندا آذربایجان مسله سی »باکی آی-الدوز نشریاتی 1997
پرفسور نصیب نصیبلی «مسئله آذربایجان درایران مسئله حیاتی برای آینده ایران » نشریه caspian crossoods1998
علیرضا عسگرزاده «ظهور وسقوط جمهوری دموکراتیک آذربایجان جنوبی(فرقه دموکرات آذربایجانی) 1945-46»
نگاهی به هنر مدنی نژادپرستی درایران معاصر –ارائه شده درسمینار نژادپرستی – دانشگاه تورنتو –دسامبر1999
2.برنارد شیفر«شکل گیری هویت جمعی مشترک آذربایجانیهادرایران-نشریه Natisnali ties papelسال سوم شمازه 28-سال 2000ص ص 478-449
3.ANS TV: منابع دیپلماتیک ایرانی ازعدم پذیرش وزیر ایرانی ازسوی علییف خبر می دهند.29مارس2001
4.زندانی شدن تعدادی ارفعالین آذربایجانی-اگوست 2002-شبکه ماهواره ای BBC
- شبکه ماهواره ایBBC-17 اوریل 2002به نقل از رسانه های آذربایجان –نقض حقوق اولیه آذربایجانیهای ایران
- شبکه ماهواره ایBBC-به نقل از رسانه های آذربایجان-روزنامه یئنی مساوات 3آوریل 2003-دسمگیری مدیر مسئول هفته نامه شمس تبریزی
7.مصاحبه ها- تهران دسامبر2003
8.تجربیات شخصی نویسنده ازمباحثات رخ داده درایران-اوریل 1998
9.مصاحبه نویسنده بادولتمردان ایران 1998
- شبکه ماهواره ایBBC-به نقل از رسانه های آذربایجان 4جولای2003-بازداشت تعدادی ازتظاهر کنندگان آذربایجان درایران
- شبکه ماهواره ایBBC-دربرخورد باپلیش ایران 5فعال آذربایجانی زخمی و10 نفر دستگیر شدند26سپتامبر 2004
12.روابط ایران و روسه دردهه 90-رابرت فریدمن –نشریه Middle East Review Of International Affairsسال دوم-شماره 4ژوئن 2000
13.فاریز اسماعیل زاده –فشارایران و روسیه برآذربایجان بخاطر رابطه با آمریکا-مجله Cetral Asia-caucasui Analystسوم نوامبر 2004
