امثالی – تورکانه
(بوگونه کیمی بولونان ان اسکی آذربایجان دیلینده آتاسوزلری کیتابی)
یازار:علی.ب.تورک
E-mail:turkbaris2003@yahoo.com
آتالارسوزلری تورک خالقنین ان اونملی کولتور وارلیقلاریندان بیریسی سایلیر ؛تورک توپلومونون عادتلرین؛گلنکلرین،اوزون حیات تجربه لریندن و اینسانلارلا اوزلشمیش گوروشلرنین بیریانسیماسی دیر.بیر آتاسوزوندن یولاچیخاراق بیر اینسانین و بیر توپلومون گئچمیشینه بیر چوخ کیتابدان چوخ بیلگی الده ایلمک اولار.بوسوزلر اوزون بیر سوره اینسان ایلیشکیلری و حیاتلارنین زنگین تجربه لریندن اورتایا چیحمیشلار.آتاسوزلری خلق حیکمتلری و خلق بیلگیسی دیرلر.دیلدن چیخیلدیگی زمان بیر میلتین نجور و دوشوندوکلرینی گوسترگسی سایلیر.
آتالارسوزلری تورک خالقنین آیریلماز بیر گرجکی اولاراق تورکلرین وار اولدوقی دونملردن بری تورک اولوسیله برابر یاشاییب ؛قول-بوداق آتاراق ؛گولی- چیچکلی بیرتایسیز ادب خزینه سی و سوز کولتورونه دونوشموش.تورکلرین واراولان زمانلاردان بری تورک خالقی ؛آتالارنین دیرلی تجربه لرینی اوزلرینه اویوت آلاماق هربیرزماندا اونلاردان فایدالانمیشلار.آتاسوزلرنین اونملیلیقی بوردان بللی اولور کی بوتون تورک یازیلارندان بیرنئچه آتاسوزی گوزه دیه ر .
آتاسوزلرینین قلمه آلما تاریخی تورکلرین ان اسکی یازیلاری چاغلارا قایدیر.”اورخون داش یازیتلاری”تورک آتاسوزلرین بزک تاپاراق ادبی یازی گوزلیکی داهادا آرتمیشدیر.خاطیرلارتماق گرکیر کی آتاسوزلری اسکی تورک دیلینده “ساو” دئیلردی.”ساو” آنلامی آتالاردان قالان سوزلر؛ پیغام و حیکمتلی سوز دورکی آنلاتماسی اوزو بیر باشقا یازی گرکدیریر.ساو سوزو وآنلامی “دیوان لغات تورک” یازیلان زمانلاریناجان گئنه آتالارسوزو یئرینه ایشنمیش.”دیوان لغات تورک”ماحمود کاشغارلی کیتابی اوزلوگونده بیر آتاسوزلر کیتابی سایلیردی.”دیوان لغات تورک” کیتابیندا توپلام اولاراق 315عددآتاسوزو یا “ساو”واردیر.بوکیتابین یازیلدیگی زمانلارباشقا تورک کیتابلاریندا دا بیرچوخ “ساو”یا “آتاسوزو”یازیلماقدااولاراق “قوتادغوبیلیک” کیتابیندادا چوخلو ساو یئرآلمیش دیر.”دده قورقوت کیتابی “دا بوآرادا چوخلی آتاسوزایله دولودور کی اوزلوگونده اسکی بیر قایناق سایلیر.”اوغوز نامه”لرده ده چوخلی آتاسوزلرینه راست گلمک اولار.باشقا تورک دیلینده یازیلمیش چوخلی اثرلرده ده اورنک اولاراق “عتبه الحکایه “کیمی کیتابلاردا و داستانلاردادا آتاسوزلری و ساولار واراولموش.
آدآپاردگمیز کیتابلارو یازیلار اگرچه تورک خالقنین شاه اثرلری سایلیرلار امما هئچ بیر اوزلوگونده بیر آتالارسوزلری یالقیز کیتاب سایلماماقدادیرلار.بوکیتابلارین یازلیش دورانلارنیدان سونرا ساو سوزو یئرین “آتاسوزلری”یا”آتالار سوزو” “مثل” “دوربی- مثل” (دوربی-مثال) “ضرب المثل” وئره رک آتالارسوزلرنین دئمک اینکیشافی دورانلارینا آددیم آتیلدی.
تورک خالقیلارین آغ ساققالاری و باشچی اوزانلاری طرفینده ده بوتون “بوی”لار و “آشیق داستانلاری” و “اوستادنامه” لری ایچریسینده ده آتالارسوزو اوزل بیر یئری اولموش دور کی ان اسکی دوورانلاردان بری گونوموزه گلیب چاتان آتاسوزلری قایناقلاری سایلیرلار.
ان اسکی تاپیلمیش آتالارسوزو سایلان اوزل کیتاب ” تسهیل”آدلی بیر طبی کیتابین سونوا یازیلمیش بیر ریساله دیر کی 698 آتاسوزو ایتحاف ائدرک1240میلادی885-نجی هجری ایللرده قلمه آلنمیش دیر.بو کیتاب “آتالارسوزو”آدیله 1934 نجی ایلده تورکیه دیل گورومو(tdk) طرفیندن ولید بوداق چالیشمالاری سایه سینده یئنیدن باسیلمیش.
آذربایجان تاریخینده آتالارسوزلری توپلانماسی و مدون بیر شکیل تاپماسی صفوی دوورانلارینا قاییدیر.فارس دیلینین ایلک و اوگونه کیمی بیرینجی سایلان “جامع التمثیل” “محمد حبله رودی” نون یازدیگی کیتابدا بونا آیدینجا ایشاره اولوب ؛ تورکلرین نه قدر آتالارسوزلرینه قیمت وئردیکلرینی چوخلی تعریف و تمجیدله آلقیشلامیش دیر.بو کیتابین یازدیقینا گوره “شاه عباس صفوی “(1571-1629)نین امریله آتاسوزلری کیتابلاری بیر آرایا گتیرلمیش .
آدی کئچن کیتابین دئدیگی کیمی اوگونه کیمی هئچ بیر فارس دیللی آتاسوزلرینی بیرآرایا گتیریلمه میش ؛تکجه عرب دیلینده آتاسوزلری کیتابلار فارسلار طرفیندن قلمه آلندیگینی ایشاره ائدیلیب.
قاباقجادا ایشاره ائلدیگیمیز کیمی آتاسوزلری بیر آغیزادبیاتی کیمی اولدوقوندان باشقا آغیزادبیات قولاری کیمی آزاراق یازیا گتیریلمیش ؛هرحالده ان اسکی یازی قایناقلاریندان ؛ادبی ساحه لری سایلان شعرلرو دیوان کیتابلاریندا بئله بودیرلی سوزلردن ایز واردیر.یازیلی و شعر ادبیات ساحه لرینده “پندنامه لر”وآشیقلارین “استادنامه لری”بوسوزلرله دولودور.بوآرادا دئمک اولار آذربایجان خالقی تورک اولوسلار ایلک آتاسوزلری توپلایان خالق سایلیرلار کی توپلاماق چاغی صفوی دورانلاریندان باشلامیشلار.خاطیزلاتماق لازیم دیر کی تورکیه و آنادولو تورکلری ایچریسینده بئله آتالارسوزلری توپلاماق 300ایل بوندان قاباقا قایدیر .آنادولو اولکسینده “شناسی” آدلیبیر کیشی”دورب-المثال عثمانی”آدیلی عثمانلی آتاسوزلری ایلک توپلایان اولموش دور.اوندان سونرالار آنادولودا بوتورکیتابلاری بولجاراست گلمک اولار.
اگرچه بوگونه کیمی “محمد حبله رودو”نون آدآپاردیگی شاه عباس امریلن توپلانان کیتابدان بیر ایز تاپیلماییب گئنه ده آذربایجان تورکلری بوایشین اونجولری اولدوقلاری آیدین دیر.الیمیزه گلیب چاتمیش و بیلیم عالمینده تانینمیش ان اسکی آذربایجان آتاسوزلری کیتابی “امثالی – تورکانه”کیتابی دیر کی اوزلوگونده بیر آبیده سایلیر.
بو کیتاب” عباس اوغلو مراغی”طرفیندن “آغامحمد شاه قاجارین “آتاسی مازندران حاکیمی “حسین قلی خان”حاکمیت ایللرینده (1770-1779)اونون تشبوسیله یازلمیش دیر.اوزدورانینین ادب سئور و ادب پرور حاکیمی”حسین قلی خان” طرفیندن چوخ قیمتلندیلیلرک خالق آراسیندا گئنیش بیر یئرآلمیش اولوب یایقین بیر کیتابا دوتوشموشدور.
“عباس اوغلو مراغی” آذربایجانین چوخلی یئرلریندن اوزل اولان و چئشیدلی اجتماعی طبقه لره عاییت آغیزلاریندان آتاسوزلرینی بوکیتابیندا بیرآرایا گتیرمیش اولوب یغجام شکیلده اوزمانین دوشونجه لرینی و عنعنه لرینی عکس ائدمیشدیر.
“امثالی- تورکانه”ده کی آتاسوزلرینین آذربایجان خالقینا منسوبیتی و اونلارین کوچورو اولمادیقینی و اورژینال اولماسی بیرچوخ دیل اوسلوب اوزلیکلیندن بللی دیر.اثرده دیلمیزین بوتون اینجه لیکلریندن ؛ظرافتلیلیگیندن و موسیقی توتوموندان ؛هجائی وزنیلریندنده بللی اولورکی بوسوزلرین آذربایجان آغیزلاریندان توپلانمیشدیر.”امثالی- تورکانه”نین اونملیلیقی؛ اسکی “اوغوزنامه”کیتابلاری اولان یازیلاردان بولجا سوزی اوزونده آلاراق کئچمیشدن او گون کی و حتی بوگونلره بئله بیر آراجی و باغ اولوشدوران قدیمی سوزخزینه لرینیدن اوزنده باریندیرمیش اولماقی دیر.
ان آدلیم اوغوز داستانلاریندان سایلان “کیتاب دده قورقود”دا کی بوتون آتاسوزلرنی عینی شکیلده “امثالی – تورکانه “کیتابندادا گورمک مومکوندور.بودا اودونملرده بئله “دده قوروقود”کیتابینین تاندیقینی و شوهرتینی گوسترگسی سایلیر.
کیتابین بیر ال یازما نوسخه سی باکی شهرینده الده ائدیلمیش دیر.بو ال یازما نوسخه 31واراقلیق توپلامدا 25 صحیفه ده بللی اولمایان بیر خطاط طرفیندن کوچورولرک 5/25×5/15کاغاذ اوستونده گوزل نستعلیق خطیله یازیلمیش دیر.هر بیر آتاسوزواوچ نقطه ایله آیریلب سوزلر قارا مرکب له یازلمیش دیر.کیتابین کاغاذینین جینسیندن بئله معلوم اولوب کی 18اینجی میلادی ایللرین سون زمانلارینا عاییت دیر و بودا کیتابین ان اصلی نسخه یه ان یاخین استنساخ اولودوقونو گورسدیر.چوخ تاسفلی بودور کی کیتابین سون قیسملاری یعنی “ک”حرفیندن سونراکی بولوملراولمادیقیندان کیتابین هانسی زمان یازیلدیقی مغلوم اولماییب.
بوال یازمانین حاسیه لرینده ده باشقا خطلرلن ده بیرچوخ آتاسوزو وایظاح دا گوزه دیر کی کیتابین باشقالار طرفیندن ده آتاسوزلری آرتیردیقینی گورسدیر.”امثالی-تورکانه” کیتابینداالیمیزه گلیب چاتمیش 1149آتاسوزو واردیر.هربیر صحیفه ده 20-25 آتاسوزو یازلمیش و “ک”حرفیندن سونراکی قیسمتلر ایندیلیکده ایتگین قالمیش.کیتابین باش سوزو و ایلک وایکینجی صحیفه لری فارسی دیلینده اولوب ایکینجی صحیفه نین سونلاریندان آتاسوزلری یازلمیش دیر.
بوکیتاب 1996-ینجی ایلده باکی شهرینده رسول اوغلو بويوكون تشبثي ايله باسلیب آذربایجان لاتین حرفلرینلن گون ایشیقینا چیخمیشدیر.دئمک لازیم دیر کی اوندان قاباقکی ایللرده بوکیتاب کیریل حرفیلریلن ایلک دفعه باسیلمیش اولوب امما سون باسقیدا کیتابین ال یازماسیندا کپی له بیرلیکده همده لاتین حرفلریلن وئریلمسی داهادا اوخویوجی کیتله سی توپلامیش اولموشدور.نیه کی اسکی تورک عرب یازیسیله تانیش اولان شیمالی آذربایجان تدقیقاتچیلارو همده جنوبی آذربایجان عرب حرفلریلن یازدیقلارنیدان دولایی کیتابین یانلیشلیقلاری و دوزگون دئییشلری ویانلیشلیقلاری اورتایا چیخمادا ییی اولموش.یازنین سونوندا بونودا دئمک اونملی دیر کی بوکیتابین سونراکی آتاسوزلری توپلایانلارطرفیندن ده بیر قایناق کیتابی اولاراق فایدالانماسی گئنه ده بوکیتابین اونمینی گورسدیر.” علي‌اصغرمجتهدي”ين همتي و اوراشلاری سایه سینده توپلانمیش “امثال حكم در زبان محلي آذربايجان”آدلی کیتابندا دا “مراغی”آدیلن بیر چوخ آتاسوزو گوزه دیر.بوکیتاب 1332ایلینده یازلمیش دیرو آذربایجان دیلینده دیرلی آتاسوزلری کیتابلارینین انجولریندن سایلیر.
