ايسماعيل خان زيادخانلي نين سياسي و ديپلوماتيک
فعاليتينه داير
آذربایجان میللی علملر اکادئمیاسینین شرق شوناسلیق
اینستیتونون علمی آراشدیریجیسی (دکترانت) سبحان طالیبلی
Subhan_azun@yahoo.com
موستقيل آذربايجان رئسپوبليکاسي نين تاريخينده آذربايجان خالق جمهوريتي ايگيرمي اوچ آيليق مؤوجودلوغو رئسپوبليکاميزين سون يوزيلليکده کي حياتيندا اصیل سياسي رونئسانس دؤورو آدلانديريلا بيلر. همين دؤور يالنيز ميللي دؤولت قوروجولوغو ايله – بوتون ياخين شرقده، تورک و موسلمان دونياسيندا ايلک رئسپوبليکانين تأسيسي، بير سيرا دئموکراتيک سياسي ايصلاحاتلارين حياتا کئچيريلمه سي ايله دئييل، يئني تيپلي سياسي خاديملرين فورمالاشماسي، اونلارين خالقين طالعي و گله جگي اوچون بوتون مسئوليتي اؤز اوزرلرينه گؤتورمه سي ايله سجييه وي ايدي. همين سياسي خاديملر روسيانين و آوروپانين نوفوذلو اونيوئرسيتئتلرينده تحصيل آلسالار دا، روسلاشماميشديلار، روحاً و قلباً اؤز وطنلري ايله، اونلاري عرصه يه گتيرن تورپاقلا باغلي ايديلر. تاريخي ايمتحان مقامي چاتان کيمي «ميللتلر ايچريسينده اؤز ميلتلري نين ايمضاسيني قويماق» اوچون اللريندن گله ني ائديرديلر. آذربايجانين ايگيرمينجی عصرده يئتيشديرديگي بئله گؤرکملي شخصيتلردن بيري ده روس ايشغالچيلارينا قارشي قهرمانجاسينا مباريزه ده، دؤيوش مئيدانيندا هلاک اولموش گنجه خاني جاواد خانين نتيجه سي، دؤورونون تانينميش سياسي و دؤولت خاديمي ايسماعيل خان زيادخانلي ايدي.
ايسماعيل خان زيادخانلي ابوالفاتئح خانين اؤولاديدير و 1918-1920-جي ايللرده آذربايجان خالق جمهوريتي نين يارانماسيندا اهميتلي رول اويناميشدير. اصيل- نجابتلي قاجار ائلينه منسوب اولان زيادخانليلارا سؤيکه نير کي، بونلار آذربايجاندا يوکسک مقاما و شهرته ماليکديرلر. بو طايفا امير تئيمور زامانيندا گنجه يه کؤچموشدور.
ايسماعيل خان زيادخانلي 1868- جي ايلده گنجه ده دونيايا گؤز آچميشدير. ايسماعيل خان ايلک تحصيليني خصوصي معليملرين يانيندا آلميش، تحصيليني گنجه مدرسه سينده داوام ائتديرميش و اوراني باجاريقلا باشا وورموشدور. سونرا موسکوا اونيوئرسيتئتي نين حقوق فاکولته سينه قبول اولونموش و اوراني موفقيتله قورتارميشدير. او تحصيليني باشا ووردوقدان سونرا تيفليس شهر محکمه سي باش حاکيمي نين معاویني وظيفه سينه تعيين ائديلميشدير. عيني زاماندا او بير دؤولت دوماسي نين دئپوتاتي (1906)، کادئت پارتياسي نين عضوي اولموشدو.
ايسماعيل خان روسيانين او واختکي پايتاختي پئطئربورقدا تأسيس اولونموش روسيا ميللي شوراسي نين بيرينجي مجليسينه قافقازين آذربايجان بؤلگه سي نين موسلمانلاري طرفيندن وکيل سئچيلدي. قانونوئريجيليک ساحه سينده و ناظيرلره تام صلاحيت طلب ائتديگيندن بو مجليس ايمپراتور ايکينجی نيکولايين 1906-جي ايل اييونوندا وئرديگي فرماني ايله بوراخيلدي. ويبورق شهري نين بؤيوک بير مهمانخاناسي نين سالونوندا ميللي شورا مجليسي نين صدري، موسکوا اونيوئرسيتئتي نين مشهور مدني حقوق پروفئسورو مورومستووون رياستي آلتيندا فؤوق العاده بير ايجلاس تشکيل ائتديلر. اوزون مذاکيره لردن سونرا بوتون روسيا ميلتلرينه موراجيعتي يئکديلليکله قبول ائديب بيان ائتديلر. ايسماعيل خان ويبورق شهرينده همين مجليسين مذاکيره لرينده ايشتيراک ائتميشدي و آشاغيداکي موراجيعته ايمضاء آتميشدي.(5)
بو حاقدا قارداشي عاديل خان زيادخانلي (آذربایجان دموکراتیک رئسپوبلیکاسینین ايرانداکي سفيري – س.ت.) «آذربايجان» اثرينده يازير: «ميللت ميللي شورا مجليسي نين آچيليشينا قدر ميللي شورايا و ناظيرلره تام صلاحيت وئرمه یينجه نه قوشونا بير عسگر، نه ده ايمپئراتورلوق خزينه سينه بير دينار وئرگي وئرمه یين!… وکيللر فينلانديادان پئطئربورقا قاييتديقدان سونرا روسيا ايمپئراتورو طرفيندن عالي فؤوق العاده جزا محکمه سي نين تشکيلي حاقدا فرمان وئريلدي. بو محکمه ايستينطاقسيز اولاراق بوتون يوخاريداکي وکيللر همن موراجيعته قوشولدوقلارينا گؤره سياسي حقوقلاري نين بير قيسميندن محروم ائديلمکله حبسه محکوم ائديلديلر. حبس مدتي قورتارديقدان سونرا قارداشيم ايسماعيل خان گنجه يه قاييتديقدان سونرا من اوندان سوروشدوم: «اونو هانسي منطيق وادار ائتدي کي، همن مجليسده ايشتيراک ائتسين و موراجيعته امضاء آتسين؟». او، بويوردو: «روسيا ميلتلري نين مقداراتي يولوندا بيرينجي درجه لي نوماينده لر بئله بير آدديما حاضير اولدوقلاري بير واختدا، البته، روا دئييلدي کي، قافقاز موسلمانلاري نين وکيلي، فقط، اؤز شخصينه ديه جک ضررين قورخوسوندان بئله بير آدديمدان کنار چکيلسين. بوندان سونرا ايسه بويوردولار کي، روسيانين وضعيتي چوخ قورخولودور. او بو دقيقه بؤيوک بير قابا بنزه يير کي، بير طرفدن مسئوليتسيز ناظيرلر اونون بوتون چيخاجاقلاريني، دئشيکلريني مؤحکم باغلاميشلار و او بيري طرفدن روسيانين حرارتلي سياستچيلري هم داخيلده، هم ده بو قابين آلتينا آتش قويموشلار. روسيا ميلتلري نين بوتون مقداراتي گوجلو بوخارلا او قابين ايچينده قاينايير. بيز روسيا ميلتلري نين وکيللري نين عقيده سينجه بو قورخونج قابين پارتلاماسي نين قارشيسين آلماق اوچون يگانه نجات قاپيسي تا صلاحيتلي ميللي شورا مجليسيدير. بو نجات قاپسين ايسه ايمپئراتور اؤز ياخين مشاويرلري ايله بيرليکده باغلاميشدير. اونون بو آدديمي بيز وکيللرين فيکرينجه، گله جکده چوخ قورخولو اولاجاق. چونکي هئچ بير زنجير و بند، حبس و جزا، هئچ بير ايستيبداد- ايشگنجه آلتي ميلتلرين مقداراتي نين طبيعي اينکيشافي نين قارشيسيني آلا بيلمز». (1، ص. 19-20)
بونونلا باغلي ت. سوياتوچووسکي نين 1985-جي ايلده کئمبريج اونيوئرسيتئتينده نشر ائتديرديگي «روس آذربايجاني. 1905-1920» اثرينده ای. زيادخانلي نين دوماداکي چيخيشي حاقدا بئله يازير: «…زيادخانلي «تاتار-ائرمني موحاريبه سي» ايله باغلي دوماداکي بياناتيندا قئيد ائديردي: «بيز موسلمانلارا، سيز ائرمنيلر ايقتيصادي جهتدن کؤله سي اولدونوز، سيلاحلانمانيز و اؤز دؤولتينيزي قورماغي پلانلاشديريرلار، سيزي محو ائتمه یيميزي دئديلر. ائرمنيلره ده پان ايسلاميزمين موسلمان جماعاتينا بوتون مرحله لرده کؤک سالديغي و بير گون موسلمانلارين اونلاري قتل ائده جگي سؤيله نيلدي. بو قيزيشديرما سياستي ايدي. باکيدا موحاريبه باشلايينجا، الده يئترلي عسگر اولماديغي، چاتيشمازليق ياراناجاغيني اولجه دن دوشونولمه ديگي کيمي بهانه لر آختارماغا باشلاديلار (مؤليف بورادا روسلاري نظرده توتور – س.ت.). داها سونرا ضيديتلر ميللي دوشمنچيليک تملينده اورتايا چيخديغي سؤيله نيلدي…». (8، ص. 72)
خالقين ميللي آزادليق حرکاتي نين گوجلنديگي بير شراييطده دؤولت دوماسيندا آذربايجان نوماينده لري نين، مثلا، دئپوتاتلاردان خ. خاصمحمدووون و ای. زيادخانلي نين آنا ديلينده تحصيل، زئمستوو (يئرلي اداره) تطبیق ائتمک و ساير حاققيندا سسلري ائشيديليردي. اونلار زاقافقازيادا زئمستوولار ياراديلماسي نين لنگيديلمه سينه اعتيراض ائدير، روس اولمايان خالقلارين ميللي ديلي نين ايجباري فنلر سيراسينا داخيل ائديلمه سي نين، محکمه ايشلرينده ميللي ديلين ايشله ديلمه سيني ايره لي سوروردولر. اونلارين دوما ايجلاسلاريندا چاريزمين کؤچورمه سياستي ايله باغلي چيخيشلاري داها جسارتلي ايدي. گنجه لي دئپوتاتلار چاريزمين يئرلي خالقلارا موناسيبتي مسئله سينه ده توخونور، موسلمان اهالييه پيس مناسيبت محض قافقازدا عصرلرله قونشولوق ائدن خالقلار آراسيندا ناراضيليقلارا، حتّی ميلتلراراسي قيرغينلارا گتيريب چيخارير.
حسين بايکارا «آذربايجانين ايستيقلال موباريزه سي تاريخي» اثرينده گنجه ميلت وکيلي ايسماعيل خان زيادخانلي نين روسيا دوماسينداکي سؤيله ديگي نيطقي حاققيندا يازير: «…حؤرمتلي ميلت وکيللري! …آرتيق بيزيم اوچون ده حرکت ائتمک واختي چاتميش و بوندان سونرا سوسماماغيميزي قرارا آلميشيق. زاقافقازييا بير عصر بوندان اول روسلار طرفيندن ايشغال ائديلميشدير. بو عصر عرضينده بيز موسلمانلار اسير کيمي حيات سورموشوک، تقيبلره معروض قالميشيق، بيزه هئچ بير حاق و حقوق وئريلمه ميش، کؤله حالينا سالينميشيق. سؤزون اصل معناسيندا يوز ايل عرضينده بيز حؤکومتين شيدتلي هجوملارينا معروض قالميشيق. سياسي، سوسيال و ايقتيصادي ساحه نين هانسينا نظر سالسانيز، هاميسيندا بيزيم حاققيميزدا حاقسيزليغين حؤکم سوردويونون شاهيدي اولاجاقسينيز. اؤلکه ميز ايستيلا ائديلن کيمي درحال ميللي وارليغيميزا تجاوز ائديلدي. دينيميزه و مقدس يئرلريميزه موداخيله ائديلدي، شریعت معليملريميزين سئچيلمه سينه مانع اولوندو، بيزه حؤکومت طرفيندن 20 مانات معاش آلان موسلمان مأمورلار گؤندريلدي… حؤرمتلي ميلت وکيللري، هر دقيقه اؤلکمدن قورخولو خبرلر آليرام. بو دقيقه ايرواندا سيلاح سسلري ائشيديلمکده دير. جنابلار، ايکي ايلدن بري قان ايچينده اوزن اؤلکه ميزده جسدلرين اوستوندن کئچيريک. آرتيق صبريميز توکه نيب. بيزه ده آجييين. بيز آنالارين قوجاغيندان آلينيب هاوايا آتيلان سود امر اوشاقلارين هوادا ايکن خنجرلره کئچيريلديکلريني گؤرموشوک، بيز حاميله قادينلارين قارنينا سالينان خنجرلرين آچديغي يارالاردان اوشاق اللري نين باييرا سالينديغي نين شاهيدي اولموشوق. قوي مطبوعات و تبليغات واسيطه لريله آراميزا نيفاق توخومو سپن پروووکاتورلار اوتانسينلار، يانغين و آلوولاردان خوشلانانلار ايش باشيندان چکيلسينلر، دلیک- دئشيک ائديلن جسدلردن، آنالارين، اوشاقلارين فرياديندان، اينيلتيسيندن حظ آلانلار رد اولسونلار (بو نيطق 1906-جي ايلده دوما پروتوکوللاريندان گؤتورولموشدور. موباريز، آپرئل 1960)». (4، 126-130)
د. ب. سيدزاده روسيا دؤولت دوماسيندا آذربايجان دئپوتاتلاري کيتابي نين «دؤولت دوماسيندا اوچ- دؤرد چاغيريشي و آذربايجان»ا عايد اوچ فصلينده قئيد ائدير کي، «داخيلي ايشلر ناظيرليگي نين سورغوسو ايله چيخيشيندا ايروان و يئليزاوئتپول قوبئرنيالاريندا باش وئرميش موسلمانلاراراسي توققوشمالارا فيکريني بيلديرن ايسماعيل خان زيادخانلي هم ده آقرار مسئله يه ده توخونموشدور. ان باشليجاسي ايسه چاريزمين کؤچورمه سياستيني اساس گتيرميشدير. «بيز ده مرکزي روسيا کيمي بو تورپاغا احتيياجيميز وار. بيز ده تورپاقسيزليقدان و تورپاق آزليغيندان اذيت چکيريک. آما انظباطچيلار بو مسئله نی باشقا جور حل ائدير»، – بونونلا او کؤچورولمه سياستينه ده اؤز اعتيراضيني بيلديريردي… دوما تريبوناسيندان او آدمينيستراسيا طرفيندن تؤره ديلن اؤزباشیناليقلاردان خبر وئرير، موسلمان روحانيلرين ماراقلاري نين حوقوقلاري نين پوزولماسيني نظره چاتديريردي… ای. زييادخانلي يئرلي اؤزونو ايدار ائتمه اورقانلاريندا يئرلي اهالي نين اولماماسيني دا نظره چاتديريردي. اونو ناراحات ائدن مسئله لردن بيري ده عالي تحصيللي آذربايجانليلارين دؤولت ايداره لرينده ايشلمه لرينه ايجازه وئريلمه مه سي و حتّی بعضي عالي مکتبلرين اونلارين اوزونه باغلي اولماسي ايدي». (2، ص. 45-46)
1907-جي ايلين دئکابريندا باشلانميش محکمه پروسئسينده آ. توپچوباشوو و اي. زيادخانلي نين دا عضوو اولدوغو دومانين 167 کئچميش نوماينده لري محکمه نين حؤکمونه اساساً 3 آيليق حبس جزاسينا محکوم ائديلديلر. آ. توپچوباشوو و اي. زييادخانليني دؤولت دوماسينا سئچيلمک حوقوقلاريندان محروم ائديلديلر.
1907-جي ايلين يازيندا گنجه قوبئرينياسي بيلرينه آرخالانان باشقا بير تشکيلات – «مدافعه» («دفاعي») تشکيلاتي فعاليته باشلادي. اونون باشيندا گؤرکملي سياسي خاديم ايسماعيل خان زيادخانلي دوروردو. او، آذربايجان ميللي مودافيعه پارتياسي نين («حزب دفاعی») تأسيسچيلريندن بيري اولموشدور. سونرا گنجه شهريندن روسيا دوماسينا ايلک نوماينده اولاراق سئچيلميشدير. او، مودافيعه پارتياسي نين رهبرليگي آديندان ائتديگي نيطقينده آذربايجاندا روسيانين آپارديغي موستملکه چيليک و ايستيثمار سياستيني کسکين تنقيد ائتميشدي. بونا گؤره، گنجه يه قاييداندا حبس ائديلميش و دؤرد آي زينداندا ساخلانميشدي. او، 1908-جي ايل فئورالين 20-سينده ايکينجي دؤوره روسيا دوماسينا گنجه دن سئچيلن آلتي نفر عضودن بيري اولموشدور.
روسيادا 1917-جي ايلين فئورال اينقيلابيندان سونرا گنجه ده ايجتيماعي تشکيلاتلار ايجراييه کوميته سي تأسيس اولوندو و بو کوميته نين قراري ايله ايسماييل خان گنجه پوليس ايداره سي نين رئيسي وظيفه سينه تعيين اولوندو. (8، ص.192)
1918-جي ايل مارت حاديثه لري زاماني ائتنيک توققوشمالارا گؤره (باکي، شاماخي، قوبا و باشقا يئرلرده موسلمانلارلا ائرمنيلرين آراسيندا توققوشمالاردا چوخلو سايدا موسلمان- تورک هلاک اولموشدور) شاوميان حؤکومتي نين امري ايله کئچميش چار ضابيطي استاپان لالايان اسير گؤتورولدو، گنجه يه گتيريليب اورادا اعدام ائديلدي.
1918-جي ايلين 28 ماييندا آذربايجان خالق جمهوريتي اعلان ائديلينده ناظيرلر شوراسي نين صدري فتحعلي خان خويسکي (1875-1930) ايکينجي کواليسيون حؤکومت کابينه سينده ايسماعيل خان زيادخانليني حربي مسئله لر اوزره دؤولت نوماينده سي تعيين ائتدي.
او دؤورده دونيا سياستي نين اساس پروبلئملري لوندون، واشينگتون و پاريسده حل اولونوردو. بو ايري سياسي مرکزلرده دونيا خريطه سيني يئنيدن اؤلچوب- بيچمکله مشغول اولان ديپلوماتلار هر شئيدن اؤنجه اؤز اؤلکه لري نين سياسي و ايقتيصادي منافعلريني گودور، بير چوخ باشقا خالقلار کيمي خالقيميزين دا منافعيني آرخا پلانا چکيرديلر. بين الخالق موناسيبتلرين اينکيشافيندا گوج و زوراکيليق باشليجا رول اويناديغيندان، سووئرئنليک يولونا يئنيجه قدم قويموش آذربايجان موستقيلليگيني قبول ائتديرمک اوچون سعي گؤسترير، بونا بؤيوک چتينليکلرله نايل اولوردو. آذربايجان ديپلوماتياسي نين بو مانعه و چتينليکلري آرادان قالديرماق اوچون چئويکليک و مهارتي اونون يوکسک اينتئللئکتوال سوييه يه ماليک دونيا سياسي مسئله لري نين حلينده چاليشان ان تجروبه لي ديپلوماتلارين بئله ديقتيني جلب ائتميشدي. بو ديپلوماتيک مهارت و سوييه آذربايجان رئسپوبليکاسي نين قونشو دؤولتلر موناسيبتينده ده اؤزونو گؤستردي. بو باخيمدان ايرانلا علاقه لرين مهريبان قونشولوق پرينسيپي اساسيندا قورولماسي، بين الخالق حقوقون سوبيئکتي کيمي چيخيش ائتمه سي اوغورلو بير آدديم ايدي.
ايرانين رسمي ديپلوماتيک نوماينده لري «آذربايجان» آدينا اعتيراض ائتمکله ياناشي، ايرانين شيماليندا موستقيل دؤولتلرين، خوصوصاً موسلمان دؤولتلرين يارانماسيني ايرانين منافعينه اويغون حساب ائديرديلر.
قئيد ائدک کي، قاجار ايران دؤولتي نين بير سيرا باشقا دؤولتلر کيمي، اوزون مدت آذربايجان خالق جمهوريتيني تانيماقدان ايمتيناع ائتمه سي، اونا اراضي ايديعالاري ايره لي سورمه سي و بونون اوچون پاريس کونفرانسيندا سعي گؤسترمه سي، يالنيز موتفيقلر طرفيندن آذربايجانين رسماً تانينماسيندان سونرا ايرانين آذربايجان خالق جمهوريتيني تانيماسي فاکتي، موساوات حؤکومتي نين چيخيش يولونو ايرانلا همرأيليکده گؤرمه سي، اؤلکه ميزي «موختار جمهوريت» آدلانديريلماسي و سایر مسئله لره ايران ايسلام رئسپوبليکاسي خاريجي ايشلر ناظيرليگي نين سندلر و ديپلوماتيا تاريخي مرکزي نين نشر ائتديرديگي «هئيت فووق العاده قفقازيه» سندلر توپلوسو کيتابيندا تام آيدينليق گتيريلميشدير. (3)
پاريس صولح کونفرانسينا تقديم ائتديگي مئموراندومدا ايران، دئمک اولار کي، بوتون کئچميش آذربايجان خانليقلاري اراضيسينه ايديعا ايره لي سوردو. لاکين تدريجاً ايران آذربايجان خالق جمهوريتينه قارشي اراضي ايديعالاري نين پئرسپئکتيوسيزليگيني باشا دوشدو و سياسي رئالليقلارلا حسابلاشماق مجبوريتينده قالدي. (10، ص.280)
1919-جو ايلين يانوار آيي نين سونو (1338-جي ايل ربیع الثاني آيي نين آخيرلاري) فتحعلي خان خويسکي حؤکومتي اعلان ائتدي کي، بوندان اؤنجه آدي چکيلميش عاديل خانين قارداشي ايسماعيل خان زيادخانلي نين باشچيليغي ايله اهالي نين حيسياتيني تبليغ ائتمک اوچون تهرانا بير هئيت گؤندرمک قرارينا گلديلر. بونونلا دا او، قارشيليقلي آنلاشما اوچون بير آدديم آتيردي. ايسماعيل خان زيادخانلي همين ايلده، يعني 1919-جو ايل آپرئل آيي نين اورتالاريندا انزلي يولو ايله ايرانا داخيل اولدو. ياري رسمي «ايران» قزئتي «قوناق بيزدندير» آدلي درج ائتديرديگي بير مقاله ده «قافقاز ايسلام ميلتينين» نماينده سي نين ايرانا گليشيندن ممنونلوغونو بيلديره رک (قديم دؤوردن قافقازلا ايران گئنيش علاقه ده اولوب) يازير کي، «… بو مؤحترم قوناق بيزدندير، يعني او طايفاداندير کي، ايراندا 100 ايلدن آرتيق سلطنت ائتميش، سؤزون اصل معناسيندا ايران دؤولتي نين و ميلتي نين نوماينده سيدير. جناب ايسماعيل خان زيادخانلي (قاجار – س.ت.) طايفاسينداندير، بونلار گنجه ده ان مؤحترم و اعتيبارلي خانلاردان ساييليرلار و چار روسياسي حؤکومتي نين ايشغاليندان اؤنجه گنجه ده حؤکمرانليق ائتميشلر». خاريجي ايشلر ناظيرليگي رسميلري ايله ايسماعيل خان آراسيندا مختليف ساحه لرده، خصوصيله ايران تبعه لرينه دگميش خسارتين قارشيليغيني اؤده مک، پوچت و تيجارت ساحه سينده کي پروبلئملرين حلي ايله مذاکيره لردن باشقا شرقي قافقاز خانليقلاري نين آذربايجان آدلانديريلماسي مؤوضوعسو اساس مسئله لردن بيري ايدي. (5، ص. 107-108)
بو آرادا تهراندا ايسماعيل خان زيادخانلي و ايران خاريجي ايشلر ناظيرليگي آراسيندا جريان ائدن مذاکيره لر، باکي موحيطيندن اوزاق اولدوغونا گؤره نيسبي نائليتلرله نتيجه لندي. مذاکيره مؤوضوعسو اولان مسئله لر حاققيندا معين راضيلاشمالار الده ائديلدي و 4 اييون 1919-جو ايلده ايسماعيل خان زيادخانلي ايله روس ايداره سي نين مديري معتصم السلطنه نين ايمضاسي ايله 14 ماده دن عيبارت موقاويله لايحه سي ايمضالاندي. بو موقاويله ده رئسپوبليکانين (آذربايجان خالق جمهوريتي نظرده توتولور – س.ت.) تانينماسي مؤوضوعسو ياخود دا ايکي دؤولت آراسيندا موشترک سرحدلر مسئله سي مذاکيره اوبيئکتي اولمالي ايدي. داها دوغروسو، اساس مذاکيره ايکي دؤولت آراسيندا تيجاري موناسيبتلرله باغلي مؤوجود پروبلئملرين تعجيلي آرادان قالديريلماسي و ايکي دؤولت وطنداشلاري نين موترقي اولاراق حقوقونون قورونماسي مسئله سي مذاکيره اوبيئکتي اولدو.
لاکين بونونلا بئله ايشين نتيجه سي تصديقله نيب قبول مسئله سينه چاان کيي او دا لغو اديلدي. بئله نظره چارپير کي، باکي حؤکومتي بو راضيلاشمانين تنظيملنمه سي پروسئسيندن خبرسيز اولموشدور، چونکي شعبان آيي نين اورتالاريندا آذربايجان خاريجي ايشلر ناظيرليگي ايسماعيل خانين قاييديش واختيني اؤيرنرکن قئيد ائتميشدير کي، اونون حرکت ائتديگي گوندن معلوماتسيز اولموشدور. ائله بونا گؤره ده، سونراکي مرحله لرده باکيدا بو راضيلاشما حاققيندا صؤحبت گئتديگينده (اؤنده گؤره جگيميز کيمي -س.ت.) بو مؤوضوع نتيجه سيز قالدي. (6، ص. 113-114)
ايرانلا ايلک ديپلوماتيک موناسيبتلر موساوات حؤکومتي طرفيندن 1919-جو ايلين يازيندا ايسماعيل خان زيادخانلي نين باشچيليغي ايله تهرانا فؤوق العاده ميسييانين گؤندريلمه سي ايله قورولدو. بو ميسسيا ايران حؤکومتي ايله بير سيرا اهميتلي مسئله لر اوزره ايلکين دانيشيقلار آپارميش، آذربايجان خالق جمهوريتيني نين تهراندا ديپلوماتيک نوماينده ليگي نين (سفيرليگين)، تبريزده، ايرانين سرحد و کئچيد منطقه لرينده کونسوللوقلاري نين يارانماسي مسئله لريني مذاکيره ائتميشدي. (7، ص. 190)
خاطيرلاداق کي، دانيشيقلارين بيرينده آذربايجان نمايندليگي ايراندان طلب ائتدي کي، ائرمنيلر فيتواسي ايله ناخچيوانا قارشي دوشمن حرکتلرينه سون قويسون. بئله کي، ايران ائرمنيلري ناخچيوان اوزرينه هوجوملاردا ياخيندان ايشتيراک ائدير، ايران حؤکومتي داشناکلارين ناخچيواندان 60 مين آذربايجانليني گونئي آذربايجانا کؤچورمک باره ده پلانينا قارشي چيخميردي و ساير ايران حؤکومتي بونونلا باغلي موافيق تدبيرلر گؤره جگينه سؤز وئردي.
1919-جو ايلين اوللرينده آذربايجانين ايرانداکي صلاحيتلي نوماينده ليگي نين عضوو ميرزه حبيب الله خان تهراندان باکييا قاييتميش و ايران حؤکومتي نين توتدوغو مؤوقع باره سينده حؤکومته معلومات وئرميشدي. معلوماتدا گؤستريلير کي، «ايران حؤکومتي آذربايجانين موستقيلليگيني تانييير و ديپلوماتيک موناسيبتلري، مال موباديله سيني يئنيدن برپا ائتمه يه حاضيردي. بو مقصدله ايران حؤکومتي طرفيندن آذربايجان خالق جمهوريتي نين ديپلوماتيک نوماينده لري کيمي تانينميشدير. اونلاردان بيري تهراندا، ديگري ايسه تبريزده فعاليت گؤسترجکدير”. (11)
1919- جو ايلين اييونوندا بير قروپ آذربايجان نوماينده لري تهراندا اولموش و آذربايجان ديپلوماتيک هئيتيني ايران شاهي اؤزو قبول ائتميشدي. گؤروش حاققيندا معلوماتدا دئييلير کي، «45 دقيقه داوام ائدن دانيشيقلار آنجاق تورک ديلينده آپاريلميشدير». ايراندا آپاريلان دانيشيقلار نتيجه سينده پوچت، تئلئگراف، گؤمروک و تيجارت ايشلري اوزره موقاويله لر ايمضالانميشدي. الده اولونموش راضيليغا اساساً باکيدا ايران سفيرليگي، آذربايجانين ايسه تهراندا سفيرليگي و تبريزده باش کونسوللوغو تأسيس ائديلدي.
اي. زيادخانلي آذربايجان خالق جمهوريتينين ديگر سياسي، ايجتيماعي و دؤولت خاديملري کيمي 28 آپرئل 1920-جي ايلده سووئتلر طرفيندن حبس اولونوب، ايستينطاقسيز و محکمه سيز گولللندي. بو حاقدا ت. سوياتوچووسکي «روس آذربايجاني. 1905-1920» اثرينده يازير: «اسکي قورولوشون ديگر بعضي عضولري نين دورومو او قدر ده ياخشي دئييلدي. 27 آپرئلين صاباحي گونو، حبسلر و اعداملار باشلاميشدي، ايکي هفته سونرا ايسه، کومونيست حؤکومتينه قارشي موقاويمت قانلا ياتيريلميشدي. يوسيف بيگوو، ايسماعيل خان زيادخانلي، رفعي بيگوو، ف. خويسکي و آغازاده اؤلدورولنلر آراسيندا ايدي، سون ايکي نفر تيفليسه سورگون زاماني اؤلدورولموشدو». (9، ص. 245-246)
Ədəbiyyat siyahısı
- Adil xan Ziyadxanоv. «Azərbaycan». Bakı, «Azərbaycan nəşriyyatı», 1993, səh. 19-20; Adil xan Ziyadxanоv. Qələmin uçuşu. «Azərbaycan» kitabından, B.,1993, səh.15.; Adil xan Ziyadxanоv. Azərbaycan (haqqında tarixi, siyasi və ədəbi məlumat), sinə hicri 1338-ci sinə miladi 1919, Bakı, Hökumət mətbəəsində basıldı (ərəb əlifbası ilətürkcə), səh.3; Tairan-e qələm. (Resale-i əz nоxоstin-e nоmayənde-yi Cümhuri-ye Azerbaycan-e Ğəfğaz dər Iran) Adil xan Ziyadxanоv.Çap-e əvvəl.1381.(71 səhifə).
- Д.Б.Сеидзаде. Азербайджанские Депутаты в Государственной Думе России. Б., 1991 (139 с.) стр.45-46; Эянъя (тарихи очерк).Бакы, «Елм», 1994.
- «Heyət-eFоuğəlade-yeĞəfğaziy-ye». Mоzakerat və qarardadha-ye heyət-e ezamiyye-ye Iran be Ğəfğaz təht-e sərpоresti Seyid Ziyaəddin Təbatəbai 1337-1338 (1919-1920). Mərkəz-e esnad və tarix-e diplоmasi. Be kuşeş-e Rza Azəri Şəhrzayi. Tehran 1378 (340 s); həmçinin bax: «Heyət-e Fоuğəlade-ye Ğəfğaziy-ye». Əsnad-e və qarardadha-yi heyət-e ezamiyye-ye Iran be Ğəfğaz təht-e sərpоresti Seyid Ziyaəddin Təbatəbai (1337-1338 qəməri, 1919-1920 miladi). Tehran. Dəftər-e mоtaleat-e siyasi və beynəlmоləli, 2000; Азербайджанская Демократическая Республика(1918-1920). Внешная политика (Дакументы и материалы). Баку, 1998.
- Hüseyn Baykara. Azərbaycanın istiqlal mübarizəsi tarixi, B., «Azərnəşr», 1992, səh.126-130.
- Kavə Bəyat. Tufan bər fəraz-e Ğəfğaz. Neqahi be mоnasebat-e məntəqeğe-yi Iran və cumhurihayeAzərbaycan, Ərmənestan və Qоrcestan dər dövre-yi nоxоste esteqlal 1918-1921. Mərkəz-e əsnad və tarix-e diplоmasi. Tehran, 1380, səh. 107-108.
- Göstərilən əsəri,səh. 113-114.
- Nəsib Nəsibzadə. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasəti. B., 1993, səh. 190; həmçinin bax: Cemil Hasanlı. Azerbaycan tarihi 1918-1920.Türkiyenin yardımından Rusyanın işğalına kadar. Ankara, 1998;История дипломатии. Том 3, Москва, 1945.
- TadeuszSwietochowski. Müsülman Cemaatten Ulusal Kimlige Rus Azerbaycanı 1905-1920.Birinci Basım: 1988. (Türkçesi: Nuray Mert 295 sahifa).sah.72; bax: Russian Azerbaijan 1905-1920. The Shaping of National Identity in a Muslim Community. Cambridge University Press,1985.
- Tadeusz Swietochowski. Göstərilən əsəri, səh. 245-246.
- Sübhan Talıblı. Azərbayanın Irandakı səfiri Adil xan Ziyadxanlının siyasi və diplоmatik fəaliyyəti haqqında. AMEA Şərqşünaslıq Institutu, «Elmi Araşdırmalar», Bakı, 2006, Sübhan Talıblı. Azərbaycanın Irandakı səfiri. «Bakı-Təbriz» dərgisi. №2, fevral 2006; Sübhan Talıblı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Irandakı səfiri Adil xan Ziyadxanlı. «YОM» dərgisi. Bakı, 2(4)2006; http:www.azlibrary.net/history.htm
- Sübhan Talıblı.Ismayıl xan Ziyadxanlı və Azərbaycan-Iran əlaqələri. «Dirçəliş-XXI əsr». Azəbaycan Dövlət Quruculuğu və Beynəlxalq Münasibətlər Institutunun elmi nəşri. Bakı, avqust-sentyabr, 102-103/2006,; Sübhan Talıblı. Ilk Azərbaycan diplоmatı. «Vətəndaş Həmrəyliyi» qəzeti. 78(390) 12-16 оktyabr 2005; Sübhan Talıblı. Ismayıl xan Ziyadxanlının Dumadakı siyasi və hüquqi fəaliyyəti haqqında. «Gənc Hüquqşünas» жurnalı. Bakı, № 05 (18) may 2006 və № 06 (19) iyun 2006-cı il sayları.
12.Zöhrevənd Ə. Əvvəlin səfir-e Cümhuri-ye Demоkratik-e Azərbaycan dər Iran (1918-1920).Fəslname-ye tarix-e rəvabet-e xarici. Nəşriyyye-ye əsnad və tarix-e diplоmasi. Vəzarət-e Оmur-e Xarici-ye Cümhuri-ye Eslami-ye Iran. Sal-e dоvvоm, şоmare-ye 3, tabestan 1379, Tehran, səh.192.