باشی بلالی خوی
گونش ایلی 1278 نجی ایلین قیش فصلینده تبریز شهری عین الدوله اردوسو حاجی صمد خان شجاع الدوله اردوسو و رحیم خان چلبیانلو اردوسو ساریسیندان مطلق حصر ده ایدی . اونلارین مقصدی تبریزده دایانان مشروطه مجاهدلرین سیندیرماق ایدی . بو حصر داوام ائدرکن 1288 ایلک گونلرینده انگلیس و روس ائلچی لری محمد علی شاها گئدیب و اوندان ایسته ییرلر آلتی گون عرضینده تبریز یوللارین آچسین . محمد علی شاه بونا چاره { روس اردوسو تبریزه داخل اولسون} دئدی ! بوندان بئله کی بو ایکی دولت ائلچی لره تبریز مجاهد لریله گوروشوب و اونلاری محاربه ترکینه راضی ائتمیش دیلر ؛ یئنه 7 اردیبهشت 1288 ده جولفا سرحددیندن روس اردوسو اولکه یه داخل اولدو. دوققوزونجو گون تبریزه چاتدیلار . بئله لیک له روس اردوسو 9 ایل تامام آذربایجان توپراق لارینی آیاغی آلتینا آلدی و باشاردیغی قده ر جنایت لر توره تدی .
1290 سون گونلرینده روس دولتی ایران حاکمیتدن شوستر ؛ آمریکالی مستشارین اولکه دن چیخماسینی طلب ائتدی . پارلمنت بونا سس وئرمه دی . روس قوشونو یئنی دن آذربایجانا یورودو . 20 دی 1290 دا ؛ روس لار تبریزی اله آلیب و ثقه الاسلام و دیگر 9 مجاهدلری دارا آسدیلار . عادی شخص لرین حالی بللی ایدی . روس لار حاجی صمد خان شجاع الدوله نی تبریزه گئتیریب والی ائتدیلر . مین لر انسان اونون الی له هلاکته چاتدیلار .
بئله بیر گون لرده قدرت الملک آدلی بیریسی حاجی صمد ساریسیندان خوی حاکیم لیینه گلدی . داها سونرا حیدرخان امیر تومان و سونرا نمو خان ایلخانی و سونرا امیر امجد آدلی بیریسی خوی والی سی اولدولار . روس لار هئچ بیرینی بئینمه دن سالار حسنعلی خان اواجقی نی والی ائتدیلر . اوندان علاوه حاجی حسن تاجر باشی روس لارین [ آگنتی ] آدلانارکن یاخشی خدمت لر ائدیردی !! اونون سوزونه گوره همین ایلین 8 آبان دا 150 روس قزاقی پرابرازنسکی باشچی لیق ایله خوی شهرینه داخل اولدولار .داها سونرا توپخاناسی خویا گلدی و نهایت 1700 قزاق خوی دا یئرلشدی . سالار خان همایون ایش دن کنار اولدو و یئرینه اعتمادالدوله { حضرت اشرف } گلدی . او مطلق روس لارین نوکری سانیلیردی . میر اسدالله قاراعینی و ایکی اوغلو میر آقا و میر هدایت آدلیم مجاهد لر اونون امری له هلاکته چاتدیلار .
خوی بو دهشتلی گون لری سووارکن ؛ روس و عثمانلی بیر بیرینه قارشی دایانیب و بیرینجی دونیا محلربه سینه حاضیرلانیردیلار . روس لار خوی شهرینی اوزلرینه مرکز ائدرکن زنرال نظر بیگف آدلی باش ناظری بو شهرده یاشاییب و امریه لر بورادان گئدیردی . خوی اهالی سی نین یاشامی روس کنسولو و حاجی حسن تاجر باشی الی له اداره اولونوردو ! ایلک پارلمنت 13 آذر 1293 ده قورولاندا خوی بو پارلمنت ده نوماینده سیز ایدی .نه دن کی روس لار سئچگی یه ایذین وئرمه میش لر ! دیگر طرف دن خوی شهرینده بیر یتیم خانا قورولموشدو . اونون باشچی سی بیر آلمانیالی شونمن آدیندا ایدی . شونمن یتیم خانا آدینا خوی دا حربی مرکزلر بر پا ائدیردی . و داها آرتیق بو آرادا خوی اهالی سینه اذیت وئره ن عثمانلی توپراقیندان قاچان ارمنی لر و جیلولار اولوردولار . اونلار البته روسیه مقصدینه عثمانلی نی ترک ائتمیش لر آمما خوی و سلماس دا قالمیش لار . روس لارسا بو قاچقین لاری ایسته دیک لری یئرلرده یئرلشدیریب و او یئرلرین اصیل مالیک لرینی یوردوندان قوغوب و یا هلاک ائدیردیلر . 1915 ده روس و انگلیس آراسیندا ایران اولکه سینین بولونمه مقاوله سی باغلاندی و روس اردوسو شمالغرب یئرلرین تامام الینه آلدی و بو یئرلره < یئنی قافقاز > آدینی قویدو . روس بایراغی و روس ماناتی هر یئرده گورونوردو .
3 مارس 1918 ده روس – آلمان صلح مقاوله سی باغلاندی . بو مقاوله ده ایران اولکه سیند ن خارجی قوه لرین [ عثمانلی و روس ] چیخماسی طلب اولونردو . روس قوه لری 24 زانویه 1918 ده ایران دان چیخماغا باشلادیلار . آنجاق خوی شهری یول اوستونده اولدوغونا گوره ؛ روس قزاق لاری آزار و اذیتیندن هر نه لر باشینا گلدی . 14 آذر 1296 دا خوی بازاری غارت اولاندان سونرا اودا چکیلدی { 15 تیر 1296 دا اورمو بازاری ارمنی لر و روس لار الی له اودا چکیلمیشدی . } چارسو – خیابان دروازاسی – حاجی امیر تومان بندری – ایپکچی بازار – خرازی بازار – سراج بازار – پای قاپان – دوز مئیدانی – دباغ خانا – چیت سازلار کروانسرایی – شهانق کندی – محله کندی – پولیس خانا – سعید آباد – نوایی کندی – حاشیه رود کندی – خاتوان کورپوسو…… تامام یانیب و غارت اولدولار . مین لر اهالی هلاکته چاتدیلار . نهایت 1297 نجی ایلین آرالیق لاریندا روس اردوسو خوی دان گئتدی بیر حال دا کی مین لر خویلو باهالیق لا – قتلیق لا و تیفوس خسته لی له ال به یاخا قالمیش لار !
آنجاق روس لارین گئتمه سی خوی دا بیر ائیله ده دئیشیک لیک یاراتمادی . نه دن کی بو اولکه نین فلاکت لری گونلری قورتولان دئییلدی . آلمان – انگلیس – ایتالیا – آمریکا – فرانسا – روس – عثمانلی – ارمنی لر – جیلولار – کوردلر … هر بیری بیر طرف دن بو باش سیز اولکه یه مالیک اولماغا چالیشیردیلار . انگلیس دولتی آلمان اردوسونا قارشی چیخماق ایچون اورمو و سلماس دا یاشایان ارمنی لری سیلاح لاندیرماغا باشلادی . مارشیمون جیلولار لیدری اونلاری محاربه یه چاغیریب و بو یول دا هر بیر کیمسه نی اولدورمه یه فخر ائدیردی ! اونلارین حربی مارش لاری :
بیز داغلار باشیندا اوره ک دولو نفرت له محاربه یه گئدیریک
بیزیم اوره ک لریمیز موصل گوروشونه تله سیر
گوزه ل نینوا شهری بیزی چاغیریر
بیز محاربه یه لیدر آدی له – مارشیمون آدی لی – گئدیریک !
آمما محاربه لرده عثمانلی لاردان چوخلو ضربه لر گوروب و قاییدارکن – اورمو – سلماس و خوی اهالی سینی عثمانلی لار یئرینه توتوب و هلاک ائدیردیلر !! روس اردوسو بو باره ده اونلارا یاخشی بیر یاردیم ایدی . مارشیمون دان علاوه آقا پطروس آدیندا بیر جیلو ؛ آسوری لر نوماینده سی کیمی لوزان کنفراسیندا اشتراک ائدیب و سلماس – اورمو و سویوق بولاغی بیر مستقل جیلو اولکه سی قورماق ایچون ایسته دی .
1296 اسفند آییندا اورمو شهری ارمنی – جیلو وروس لار الی له آلیندی . داها سونرا مارشیمون سلماس شهرین آلماغا گلدی . سمیتقو او گونلرده کوهنه شهرده اوزونه بیر شاهلیق قورموشدو ! او مارشیمونو اوزیله بیر گه لییه چاغیردی . مارشیمون اونون لا دانیشیقا گئتدی . آمما سمیتقو اونو و 99 دیگر جیلونو گوروش ائوینده هلاکته یئتیردی . جیلولارسا آجیقدان و انتقام ایچون اورمو اهالی سیندان 15000 نفر اولدوردولر ! بو قرقین اوچ گون داوام ائتدی . آقا پطروس چهریق ماحالینا هجوم ائتدی . هر بیر کس بو آرادا اولومه محکوم ایدی . سمیتقو 700 سیلاح لی کورد ایله خوی شهرینه قاچدی . کوهنه شهر آلینیب و اودا چکیلدی . سلماس تسلیم اولدو . خوی شهرینده هر بیر کیمسه جیلولارا قارشی لیق گوسترمه یه حاضیرلیک گوروردو . بو حال دا مین لر وان ارمنی سی خوی شهرینه داخل اولوب و سمیتقو قوه لری له اوز به اوز اولدولار . سمیتقو اونلاری اسیر توتوب خوی شهرینه گوندریردی . خوی اهالی سی اسیرلری ائولرینده گیزله دیب و یا گیزلی جه یزدکان و یا بابکان ارمنی لرینه یئتیریردیلر . سمیتقو قرقینا داوام ائدرکن آقا پطروس دیگر طرف دن خوی اردوسونا هجوم گئتیردی . سلماس دان و دیلمقان دان و دیگر کند لردن قاچقین دوشه ن یئرلی اهالی لرده 4000 کس خوی دا یاشاییردی . کوردلر تامام سیلاح لی اولاراق هر بیر ائوه هجوم آپاریب و { سیز ائوینیزده ارمنی گیزلتمیسیز } دئییب و ائولری غارت ائدیردیلر و ارمنی تاپیلان ائوی اهالی سی له بیرگه اودا چکیردیلر . نهایت سمیتقو 500 وقر بوغدا و 7000 تومن پول آلیب و خویو ترک ائتدی .
اردیبهشت 1297 ده عثمانلی اردوسو خوی شهرینه داخل اولدو و 28 خرداد دا سلماس شهرین پطروس الیندن آلدی . داها سونرا خوی دا قالیب و اورمونو ارمنی لر الیندن آلماغا یول بولدولار . بو حال دا آندرانیک آدلی بیر اردو باشچی سی 5000 روس و ارمنی سیلاح لی سی له ایروان دان خویا ساری گلدی . خوی اهالی سی { بو روس – عثمانلی محاربه سی دیر . بیز نه ائده ک ؟ } دئییب و چاشقین قالمیش لار . دیگر طرف دن اورمو و سلماسین دهشت لی حالی بونلاری مدافعه یه مجبور ائدیردی . آندرانیک اردوسو خوی شهرین حصره سالدی و اوچ گون تامام دویوش داوام ائتدی . دورونجو گون احسان پاشا اردوسو یئتیردی و آندرانیک سرحده ساری قاچماغا باشلادی . آنجاق خوی شهرینده قاچقین لار پروبلمی – قتلیق – باهالیق – تیفوس و تیفوئید خسته لیی هئله داوام ائدیردی . 2/3 خوی اهالی سی بو ایل ده وفات ائتدیلر . و ایندی سه عثمانلی اردوسو بو شهرده یئنی بیر پروبلمه چئوریلمیش دی . نهایت 1298 ده عثمانلی اردوسو آذربایجانی ترک ائتمه یه باشلاردی . اونلار گئدندن سونرا آذربایجان والی سی تبریزده اولان ارمنی لر خلیفه لیک شکایتی اوزوندن 60 نفر خوی آغ ساققال لاریندان توتوب تبریزه آپاردی . بیچاره خویلو لار ارمنی لری گیزلتمه و قورتارما جزالارینی بئله آلدیلار ! دیگر طرف دن روس و ارمنی اردولاری ؛ نخجوان دان عثمانلی اردو چیخماق همین اورادا اولان مسلمان لاری قوغوب و اونلار بیر باش خوی شهرینه پناه گئتیردیلر . اون ایکی ایل مدامی حال دا محاربه ده یاشایان خوی بو دونه یئنه سمیتقو ایله راست لاشدی .
1297 دن 1301 کیمی سوره ن بو دهشت لی گونلر آمریکا – انگلیس – روس حمایه سینده اولان سمیتقو الی له اوز وئریردی . اردیبهشت 1298 ده سمیتقو خوی و سلماس یولوندا آدام لارین دایاندیریب و یولچو لاردان باج آلیردی . آنجاق بونا دوزمه ییب 12 سلماس کندینی غارت ائتدی و تیمور آغا کوهنه شهرلرینی خوی شهرینه والی گوندردی ! ها بئله جهانگیر میرزا { او خوی شهرینده مکتب خاناسی وارایدی و سمیتقو خویا گلنده اورادا قالماق ایسته ییردی آمما جهانگیر اونا مانع اولموشدو } و میر هدایتی توتوب اونا وئریلمه لرین ایسته دی . خوی اهالی سی دایانیب و بونا راضی اولمادیلار . آمما سپهسالار تنکابنی آذربایجان والی سی مکرم الدوله آدیندا بیرینی خویا گوندردی و ایسته دی بو ایکی شخصی توتوب و سمیتقو یه وئرسین لر ! مکرم الدوله بو ایکی غیرت لی کس لردن سوای محمد علی خان سرهنگ – صدق السلطان و امیر حشمت آدلی اوچ دیگر شخصی توتوب سمیتقویه وئردی و بیر گون سونرا اونلارین هاموسو اولدورولدولر .
29 مهر 1298 ده میرزا علی اکبر خان خوی والی سی تعیین اولدو . او کوردلرایله یاخشی موناسبتی وارایدی . خوی اهالی سی بو خبری ائشیدرکن بازارلاری باغلاییب و تلگراف خانایا توپلاندیلار . اون گون سونرا والی زور ایله شهره گلدی آمما ایکی آی دان چوخ دایانا بیلمه دی و اوندان سونرا نعمت الله خان ایلخانی خوی والی سی اولدو . سمیتقو بو آرادا سلطان احمد و قره قشلاق کندلرین آلیب و اهالی نی تامام هلاک ائتدی . 2500 نفر بیر گون ده هلاک اولدولار . خوی اهالی سی یئنه تهرانا و تبریزه تلگرام لار ووروب و حاکمیتی بو جنایت لردن خبردار ائتدیلر . 5 بهمن ده دیلمقان مرکزینده دولت و سمیتقو قوه لری ووروشوب و سمیتقو چهریقه قاچدی و آز سونرا انگلستان واسطه لیق یله < عفو > ائدیلدی !! عفو اولونموش سمیتقو 10 فروردین 1300 ده شکر یازی یئرلرینده یئنی دن محاربه باشلادی . یوزلر عسگر – زاندارم – عادی خالق هلاک اولدولار . ایلخانی – خوی والی سی عمر آقا شکاک لا گوروشدو و سمیتقو نو خوی دان اوزاقلاشدیردی . 20 مهر 1300 ده سمیتقو سویوق بولاغی آلیب و 400 زاندارمی اسیر ائدیب و بیرلیک ده اولدوردو . و سونرا یئنه خویا ساری گلدی . 28 آذر ده دیزج دیز ماحالیندا محاربه اوز وئردی . بو محاربه ده امیر ارشد قاراداغلی هلاک اولدو . قاراغ اردوسو داغیلدی . زاندارم لار خویا و داها تبریزه گئری قاییتدیلار . خوی یئنی دن سمیتقو الینه دوشدو . 14 آذر 1301 ده امان الله میرزا جهانبانی بیر اردو سمیتقویا قارشی خویا گوندردی . سمیتقو اردو گلمه دن اونجه تورکیه یه قاچمیشدی .
بو گون دن بری خوی تاریخینده یئنی بیر صحیفه آچیلیر . آنجاق گئچمیش تاریخی اوخوماق و اوندا اولان ده رین نوکته لری آلماق بو گون گنج لره گره گ لی گورونور . خصوص معاصیر تاریخ آرتیق ده یرلی دیر و اوندان گله جه یه دوزگون یوللاری آلماق اولور .
زهره وفایی
