|
گونتای جاوانشیر (گنجآلپ) فینلرین میللتلشمه سی 20- جی عصر بؤیوک تاتار- تورک تاریخچیسی، ائتنولوغو لئو گومیلئوین “ائتنوگئنئزیس و یئر اوزو بیوسفئری” اثرینی آنکارادا اوخودوغوم زامان کیتابدان بئله بیر جومله نوت دفتریمه یازمیشدیم: “ر. گروسس: بوگونکو ایسلام اؤلکه لری آوروپا اؤلکه لرینین 16-جی عصرده کی یاشیندادَیَر. سکاندیناوییا اؤلکه لری خخی21- جی عصره آیددَیَر.” بو علمی تثبیت 20-جی عصرین اورتالاریندا ائدیلمیشدَیَر. کیتابی اوخودوغوم زامان نوت آلدیغیم جومله نین ایفاده ائتدیگی معنانی آنلایا بیلمه میشدیم. ائله اولدو کی، یازقیم (طالئعیم)منی سکاندیناوییا اؤلکه لرینین بیرینه، فینلاندییایا گتیردی. بو اؤلکه ده یاشاییب، کولتورو، اینسان و حئیوانحاقلاری، تاریخی و میللی دَیَرلری ایله تانیش اولدوقجا، عالیملرین تثبیتلرینین نه قَدَر دوغرو اولدوغو قناعتینه واردیم. فینلادییانین 21- جی عصر اؤلکه سی اولماسینی لئو قومیلئو اؤز “ائتنوگئنئزیس” نظرییه سینه اساسلاناراق ایثبات ائتمه یه چالیشمدیر. او ساحه یه گیرمک ایستمیرم. م.ع. رسولزاده نین ده تثبیتی اوزَرینه آذربایجان جمهورییتی ایله فینلاندییا بیر- بیرینه بنزر یازقیلاری (عاقیبتلری) یاشامیشلار. تورکلر و فینلر اؤز دیللرینی کؤیلو (کندلی) دیلی اولاراق سایمیش، تورکلر فارسجا، فینلر ایسه ایسوئچ دیلینده یازمیشلار. هم فینلاندییانین، هم ده قوزئی آذربایجانین مودئرنلشمه سینده روسیه نین بؤیوک رولو اولموشدور. 1809- جی ایلده روسیه فینلاندییانی ایسوئچ کراللیغیندان، 1813-1828-جی ایللرده ایسه آذربایجانی قاجار دؤولتیندن قوپاریب اؤز ایداره سینه کئچیریر. روس دیلینی بو اؤلکه لرده یایغینلاشدیرا بیلمیه جگینی سئزن روسیه بو مملکتلرین کولتورل باغلارینی ایسوئچدن و قاجارییه دن قوپارماق اوچون اؤز آنا دیللرینده (فینجه، تورکجه) اوخول آچار. هم فینلاندییادا، هم ده آذربایجاندا میللی کیملیگین تاسیسینه، اوناریمینا (اوناریم- تعمیر) اولان احتییاج بئلجه روسیه نین دولایلی آراجیلیغی ایله ساغلانمیش اولور. آذربایجاندا کندلیلر اؤز اوشاقلارینی آنا دیلینده مکتبه قویماماق اوچون اوتون، سامانین آلتیندا گیزله دَردیلر. بو اولایلار اوزَرینه میرزه جلیل کیمی اردَملی میللی آیدینلار “داناباش کندینین احوالاتی” آدلی اثری یازاجاقلاردی. ایسلامدان سونراعلم اؤیرنمک، یالنیز عرب دیلینده چَرَکه (قورآنی اؤیرَدَن کیتابچیقلار) اوخوماق آنلامیندا اولموشدور. یابانجی دیلی اؤیرَنمَک و تورک دیلینه سایقیسیز داورانماق عنعنه سی ایلک موسلمان تورک دؤولتی اولان قاراخانلیلاردان باشلامیش، عثمانلینین سون نفَسینه قَدَر داوام ائتمیشدیر. 921- جی ایلده ایسلامی قبول ائدن قاراخانلی سولطانی ساتوق بوغرا آدینی دییشدیریب عبدالرحمن قویماقلا سولطانین امری آلتیندا یاشایان بوتون تورکلر قورخولاریندان بو غئیری-اینسانی، غئیری اخلاقی داورانیشا قاتقیدا بولونورلار. قورآنین هاراسیندا یازمیش کی، عرب اولمایان اینسانلار موسلمان اولدوغوندا آدینی عربلشدَیرمه لیدیر؟! ایسلامین قبول ائدیلیشی ایله عئینی زاماندا دیلده یوزلاشما، یابانجیلاشما باشلار. اصلینده نه “محمد”، نه “علی” ، نه “عمر” کیمی آدلار ایسلامی آدلار اولمامیشلار. ایسلامی دَیَرلر داها سونرا بو آدلارا یوکلنمیشدیر. یعنی محمد بعثته وارمادان آدی او شکیلده و آتاسینین دا آدی عبدالله اولموشدور. علی ایسلاما تاپینمادان آدی اولجه دن وار ایدی. اونلار ایسلام گلدیکدن سونرا آدلارینی دییشدیرمه دیلر. 600 ایللیک اوممتچی عثمانلی ایرتیجاسینین ایقتیداری دؤنمینده تورکلرین آنا دیلینده آیدینلانماسی اوچون بیرجه اوخول (مکتب) آچیلمادی. لاکین فینجه و تورکجه کیتابلارین یایینلانماسی دوغرولتوسوندا روسیه نین تشویقلری داوام ائدیردی. بو اوزدن ده آذربایجان و فینلاندییا بنزر تاریخه، میللتلشمه سورَجینه صاحیب اولموشلار. میللتلرین تاریخینده اورتام (جانلی وارلیغین ایچریسینده بولوندوغو قوراللارین، شرطلرین هامیسی) و تاریخی موحیط دَییشیکلیگی اؤنملی اولایلارین اورتایا چیخماسینا سبب اولا بیلیر. آذربایجانلیلارین فارسجا، فینلرین ایسوئچچه یازما آلیشقانلیقلارینا و جهالتلرینه، اؤزللیکله فقیه لرین، موجتهیدلرین، دین خادیملرینین آیدینلارین قتلینه فتواوئرمه عملییاتینا روسیه ایمپئراتورلوغونون حربی ایراده سی “دور!” دئمیشدیر. خوصوصن قوزئی آذربایجاندا توپلوم فرقلی دوشونمه، فرقلی کولتورل تنففوس ائتمه فورصتینی ائلده ائتمیشدَیَر. م.ع. صابیر کیمی شخصییتلر آجلاریندان قان قوساراق، میللی کیملیگین، میللی دیلین یوکسه لیشینه اؤزلرینی حصر ائتسه لر ده، ان آزیندان دین خادیملرینین قتل فتوالاری نتیجه سینده اؤلدورولموردولر. ائله بونون اؤزو بیر شانس ایدی. آخوندوف سئکولاریزم حاققیندا یازارکن اونا گؤره دیندارلار طرفیندن اؤلدورولمه دی کی، روسیه نین حقوق سیستئمی ملالارین قتل فتواسینی انگلله ییردی. عئینی تاریخده بابیلر فرقلی دین آنلاییشلارینا گؤره قاجارییه ده اؤلدورولوردولر. قوزئی آذربایجاندا دینین اینسان حیاتینا موداخیله سی نیسبتن اؤنلندیگی اوچون میللی کیملییه اولان احتییاج بیر ضرورت کیمی اورتایا چیخدی. گونئی آذربایجان ایسه دینی جهالت ایچریسینده قالدیغی اوچون هئچ بیر گلیشمه ساغلانمادی. تورک کیملیگی نه زامان دین اسارتیندن قورتولموشسا، پارلاق دؤنمینی یاشامیشدیر. آتاتورکون ده دینی یؤنو اولمامیشدیر، بوتون عوثمانلیجی، دینجی ذهنییتلرین اعتیراضینا رغمن اذانی تورکلشدیرمیشدی. محمد پئیغمبرین عرب کیملیگینه، تاریخینه ائتدیگی خیدمتی، بؤیوک آتاتورک ده تورک میللتینه ائتمیشدیر. یالنیز موصطفی کامالین اؤلوموندن سونرا عوثمانلیجیلیق یئنیدن خورتدامیشدیر.
م.ف.اخوندوف و آلئکسیس کیوی
روسیه نین قافقاز والیسی وورونتسوف، م.ف. آخوندوفون تورکجه یازماسینی تشویق ائدیر، یازدیغی درام اثرلرینین طیفلیسده صحنه لشمه سی اوچون هر تورلو ماددی یاردیم گؤستریردی. بو اوزدن ده ایسلام شرقینده باتیسایاغی ایلک درام اثری آذربایجاندا یازیلدی. 1870- جی ایللردن اعتیبارن آذربایجاندا میللی دیلده یازیب- یاراتما ضرورتی اورتایا چیخیر. عئینی تاریخده، آخوندوفون آذربایجاندا باشلاتدیغی میللی دیلده یازما گله نَگینی فینلاندییادا دا آلئکسیس کیوی آدیندا بیر فین آیدینی باشلادار. لاکین آخوندوفون یازدیقلارینی بارماقسایی آداملاردان باشقا کیمسه اوخوماز. عرب تاریخینین ماهییتینی بیلمه دن سورولر شکلینده جامیلرده اؤزونو آل قانینا قلتان ائدیب، زینجیر ووران، سینه زنلیک ائدن ایزدیحامین کیتاب اوخوما کولتورونه احتییاجی یوخ ایدی. موسلمان آدامین کیتاب اوخوماق کولتورو اولماز، باخمایاراق کی، ایسلامین کیتابیندا ایلک مساژ “اقرا-اوخو” ایله باشلار. اونون کیتابی یالنیز و یالنیز قورآندیر. او دا اوخوماق اوچون دئییل، اینانماق اوچونموش سانکی! موسلمانا گؤره، بوتون سیرلر قوراندادیر، آنجاق اونو دا اوخوماز. تورک موسلمان هئچ اوخوماز، اوخویا بیلمز، چونکو اوخویا بیلمه سی اوچون تامامن عربلشمه سی لازیمدیر. نئجه کی، فارابینین، بن- سینانین، بیرونینین هئچ بیرینین تورکچه بیر اثری یوخدور. اوخویا بیلنلر عربلشمیشلر. اونلارین عربجه یازمالارینا بوگونکو دینچی ایرتیجا بو شکیلده برات قازاندیرار: او زامانکی علم دیلی عربجه ایمیش! تورک-ایسلام دؤولتلری ائله بو سببدن، یعنی قورآنی اوخویا بیلمک اوچون تورکلری عربلشدیرمک چاباسیندا اولموش، آنجاق تورکلرین کؤچری حیات شرطلری بونا ایمکان وئرمه میشدیر. عوثمان اوغوللارینین اسارتینده یاشایان تورکلوگون ده “اتراک بی ادراک” (ایدراکسیز تورکلر) آدلانماسینین دا سببی بو اولسا گرک. تورک کیملیگینین عربلشیب تاریخدن سیلینمه ییشینین ندنی کؤچری حیات شکلی اولموشدور. 1000 ایللیک تورک-ایسلام تاریخی اولاراق بیلینن قارانلیق چاغین میللی- سیاسی دَیَرلری بیر گؤیتورکلر دؤنمینده کی میللی دَیَرلره ائشیت دئییلدیر. تورک-ایسلام سولطانلارینین “ائی ایسلام اوممتی…” خیطاب ائتمه سینین تام ترسینه اولاراق، گؤیتورک خاقانلاری “ائی تورک بودونو…” شکلینده خیطاب ائتمیشلر. هم فینلاندییا، هم ده تورکییه میللی حیاتا باشلادیقلاری زامان بیر هئچلیک مرحله سیندن باشلامیشدیلار. عوثمانلیدان تورکییه یه هئچ بیر میللی میراث قالمامیشدی. فینلاندییانین اویانیش دئورینده ایسه فرقلی سوسیال اورتام اورتایا چیخار. اؤنجه بونو سؤیله یه لیم کی، هم فینلرین، هم ده تورکلرین اویانیشیندا روسلارین و آلمانلارین بؤیوک رولو اولموشدور. 19-جو عصرده آلمانییا میللی دؤولت قورماقلا مشغول اولدوغو زامان، باشی اؤز ایچ ایشینه قاریشار و اؤزنه موستملکه اؤلکه سی بولاماز. 20- جی عصرین اووَللرینده آلمانییا گؤردو کی، اینگیلتره و فرانسا کیمی بؤیوک گوجلر آفریقانی وآسییانی اؤز موستعمیرَسینه چئویرمیشلر. آلمانییادا اؤزونه موستملکه آختارارکن ایستر-ایسته مز هله گلیشمه میش، آنجاق اولوسلارآراسی ائنئرژی ایله زنگین اولان روسیه اراضیلرینه، خوصوصن مرکزی آسییایا گؤز دیکدی. اونا گؤره ده او یوردلاردا یاشایان میللتین دیلینی، تورک دیلینین لهجه لرینی ده علمی شکیلده اؤیرندیلر. عئینی زاماندا فین دیلینین ده اؤزللیگینی اؤیرندیلر، چونکو فینلاندییا دا روسیه نین ایستیلاسیندا ایدی. آلمانلارین بو دیللری اؤیرَنمَکدن مقصدلری بو میللتلری روسیه یه قارشی نئجه قالدیرماقدان عیبارت ایدی. اونا گؤره ده هم فینجه نین، هم ده تورکجه نین روسیه دان سونرا علمی شکیلده اؤیره نیلدیگی یئر آلمانییا اولموشدور. آلمانلار عوثمانلییا چتینلیکله آنلادا بیلدیلر کی، سیز تورکسونوز. فین دیلینین گرامرینییازان ایلک عالیم میکایل آقریکولا دا آلمان اولموشدور. فینلاندییادا میکایل آقریکولا فین دیلینین آتاسی کیمی آنیلیر و اونون آدینا رسمی بیر گون واردیر. اصلینده بیرینجی و ایکینجی دونیا ساواشلارینین سببی آلمانییانین 19-جو عصرده باشینین اؤز ایشلرینه قاریشماسی و گوجلندیکدن سونرا دا اؤزونه موستملکه آراماسی اولموشدور. هم تورکلوک، هم ده فینلیک شعورونون اورتایا چیخیشیندا آلمانلارین بؤیوک رولو اولموشدور. آلمانلار قاجارییه ده ده تورک میللییتچیلیگینی تشکیلاتلاندیرملق ایسته ییردیلر. آنجاق بو ایش اوچون تورک آیدینی تاپا بیلمه دیلر و کؤچری شاهسئوَنلری اینگیلتَره یه قارشی تشکیلاتلاندیردیلار. 20- عصرین اووَللرینده قاجارییه ده اینگیلیسلر فارس و آلمانلار تورک میللییتچیلیگیندن طرفدارلیق ائدیردیلر. یازی دیلی فارسجا اولدوغو اوچون اینگیلیسلر غالیب گلدیلر و پهلویلر ایقتیدارا داشیندیلار. آنجاق بو دیش ائتکنلرین یانیسیرا البتده کی، ایچ ضرورتلر ده اولموشدور. 19- جو عصرین سونلاری و 20- جی عصرین اووَللری فین تاریخی باخیمیندان چوخ اؤنملیدیر. بو زامان دیلیمی ایچینده میللی روح گلمیش و بوتون صنعت نؤوعلرینی تسخیر ائتمیشدیر. بو دؤنمه عاید اولان بیر چوخ بؤیوک صنعت آداملاری ظهور ائتمیشدیر. اونلاردان ان اؤنملیلریندن بیریسی ده رسسام آکسئلی قاللئن کاللئللا اولموشدور. بو رسسام فینلرین میتولوژیک(اساطیر) کیتابی اولان کالئوالادان تاثیرلنَرَک بیر چوخ رسم اثرلری چکمیشدیر. فین میللی ذؤوقونون و ائستئتیگینین بؤیومه سینده آکسئلی قاللئن کاللئللانین بؤیوک تاثیری اولموشدور، ایندی ده واردیر. او، فین رسساملیق صنعتینین مکتبینی تاسیس ائتمیشدیر. بو گون ده اونون چکدیگی رسم اثرلری فینلادییانین ان مؤعتبر موزئیلرینده میللی ثروت کیمی ساخلانیلماقدادیر. آلئکسیس کیوینین آنا دیلینده یازدیغی ایلک فینجه رومان او زامانکی شرطلر ایچینده یایغین شکیلده اوخونار. ائولرده قونوم- قونشو بیر یئره ییغیلیب آلئکسیس کیوینین رومانینی و فین دیلینه ترجومه ائدیلمیش دیگر کیتابلاری اوخویارمیشلار. میللتین اویانیشی کیتابا اولان سایقیسی ایله عئینی زاماندا باشلار. بیر شکیلده کیتابلاشما سورجی اولاراق دا بونو آدلاندیرماق مومکوندور. کیتابلاشما، اولوسال دویغولارین، دوشلرین(خیاللارین)، دوشونجه لرین سیستئماتیک اولقویا دؤنوشمه سی دئمکدیر. اولوسال مفکوره نین اویانیشی و ایرَلی یه دوغرو سیچراییشی کیتابلاشما سورَجی ایله عئینی زاماندا باشلار. بورادا م. ف. آخوندوف حاققیندا اوزون-اوزادی یازماق فیکریم یوخدور. آز-چوخ اونون حاققیندا بیلمکدَییک. میللی وارلیغیمیزی، کیملیگیمیزی مودئرن آنلامدا اوناران (تعمیر ائدَن)آخوندوفدور. سادجه آخوندوفون “آذربایجان ادبییاتی واقیفله باشلاییر “کیمی تثبیتینین دوغرو اولمادیغینی دا اعتیراف ائتمک لازیمدیر. اونون تورک ادبییاتی حاقیندا گئنیش بیلگیسیاولمامیشدیر، او گونکو شرطلر، ایمکانلار نظره آلیندیغیندا اولا بیلمه سی مومکون ده دئییلدی. آشیق قوربانی ایله واقیفین یارادیجیلیقلاری هم اوسلوب، هم ده ایچَریک (مضمون) اولاراق بیر- بیرینه بنزمکدَدیر. واقیف کیمی یازیب- یارادان شاعیرلر داها اؤنجه لر ده آذربایجاندا مؤوجود اولموشدور. آنجاق آخوندوفون موسلمان دونیاسی جهالتینین قورخونج قارانلیغیندا سئکولار دوشونجه نی یایماغا چالیشماسی گئرچکدن ده بؤیوک فداکارلیق و جسارت اؤرنَگیدیر و بیر قهرمانلیقدیر هم ده. یالنیز او زامان روسیه نین حربی ایراده سی ده موجتهیدلرین، آیتوللاهلارین، موللالارین آخوندوف کیمی آیدینلاری اؤلدورمه فتوالارینی دوردورماقدا ایدی. بو یازیمدا فینلرین میللتلشمه دالغاسینی باشلادان بیر یازار حاقیندا بیلگی وئرمک ایسته ییرم.
آلئکسیس کیوی
فین ادبییاتی تقریبن 1830- جو ایلدن اعتیبارن اورتایا چیخمیشدیر. بو ایللرده داها چوخ دینی ادبییاتین میللی دیلده یارانماسینا شاهید اولماقداییق. 1808-1809- جو ایللر ایسوئچ-روسیه ساواشی نتیجه سینده فینلاندییا موختار بیر اؤلکه شکلینده روسیه یi ایلحاق اولونور. او زاماندان اعتیبارن میللی مئیللر گوجلنمه یه باشلار. بو میللی مئیلی بو شکیلده دَیَرلندیرمَک مومکوندور: “بیز ایسوئچلی دئییلیک، روس دا اولا بیلمریک، فین اولماق زورونداییق، اولمالیییق ” . 1835-جی ایلده ایسوئچلی ائلیاس لؤنروت آدیندا بیر حکیم فینلرین میللی کیملیکلرینین اویانیشی اوچون اؤنملی بیر ایش گؤرور. فین کندلیلرینین و اوزانلارینین ازبر بیلدیگی “کالئوالا” آدیندا لیریک، ائپیک میتولوژینی کیتابلاشدیریب، کیتاب شکلینده نشر ائتدیریر. کالئوالا فینلرین اؤزونه گووَنی ساغلار، فین دیلینین ادبیلشمه سینه یاردیمچی اولور. بوگون ده گلیشمیش فین دیلینین آنا قایناغی “کالئوالا” دیر. بو ائپوسداکی اینسان آدلاری فینلاندییانین میللتلشمه سورجینده یئنیدن گوندَمه گلیر و داها چوخ بو قایناقدان ایستیفاده ائده رک چوجوقلارا آد قویولور. میللی یوکسَلیش و روحی دیریلیش سورَجینده کالئوالا اؤنجول رول اوینار. فین میللی روحوندان قایناقلانیب و یوز ایللر بویونجا اورتاق کوللئکتیو تاریخی خاطیره لری، آرخئتیپلری (اونودولموش مفهوملاری) قورویوب ساخلایان کالئوالا اولموشدور. بو میتولوژی، فینلرین رسمی دینلریندن اؤنجه کی باشلانغیجسیز زامانی احتیوا ائدر. کیتابدا تورک میتولوژیسینده مؤوجود اولان شیفره لره ده راستلانیلیر. بو شیفره لردن بیری ده “شامان” سؤزودور. شامان سؤز سؤیله ییر، بوی بویلاییر. بو شکیلده گنج فین ادبییاتی اؤنجه شعرله پارلار، داها سونرا نثر و تئاترلا اؤز یولونا داوام ائدر. آلئکسیس کیوینین اورتایا چیخیشی ایله فین میللی فیکری حیاتیندا یئنی دؤنم باشلار. 1834- جو ایلده دونیایا گلن آلئکسیس کیوی یوخسول بیر عاییله ده بویا-باشا چاتمیش. آتاسی درزی اولموشدور. 1857- جی ایلده اورتا مکتبی بیتیریب، هئلسینکی اونیوئرسیته سینه داخیل اولور. لاکین یوخسوللوق سببی ایله تحصیلینه داوام ائده بیلمز، مجبورَن کنده دؤنر. 1870-جی ایلده عقلی خسته لیگه یاخالانار، سونرا دا تامامن عاغلینی ایتیرَر. 1872-جی ایلده وفات ائدر. سون نفسینده “من دیری یَم، یاشاییرام” سؤیلر. آلئکسیس کیوی 1860-جی ایلده یازدیغی ” کوللئروو- Kullervo” درام اثرینه گؤره 600 مارکا مبلغینده اؤدول آلیر. اونون بو درام اثری میللی فولکلوردان ایلهام آلمیشدیر. فین میللی حیاتینی رئال شکیلده عکس ائتدیرَن بو اثر 1864-جو ایلده یایینلانیر. آلئکسیس کیوی بیر نئچه دیگر ساتیریک درام اثر ده یازیر. 1870-جی ایلده عقلی خسته لیک اونو تام یاخالامادان اول کیوی ان اؤنملی اثرینی— “ Seitsemän veljestä – یئددی قارداش” رومانینی 9 ایل عرضینده یازمیشدیر. او زامان رومانتیک-ایدئالیست یازارلار کیوینین بوتونو ایله رئالیست اثر اولان “یئددی قارداش” کیتابینی گئریجیلیگین باریز نمونه سی کیمی گؤروردولر. لاکین بو رومان داها سونرا، اؤزللیکله آلئکسیس کیوینین اؤلوموندن سونرا فین میللی دیلینین، میللی حیاتینین گلیشمه سینه تکان وئره جکدی. کیوی، بو اثرینده 7 اکینچی قارداشین حیاتینی قلمه آلمیشدیر. یئددی قارداش اؤنجه چوخ یانلیش بیر حیات سورمکدَدیرلر. قونشولارین تویوغونو، یومورتاسینی اوغورلاییب یئییرلر. سونرا دا آنالارینین و قونشولارینین قورخوسوندان قاچیب اورماندا گیزله نیرلر. کندین آداملاری بونلاری تاپیب جزالاندیریر. آنالاری اؤلدوکدن سونرا یئددی قارداش یئنی بیر حیاتا گیریرلر: یا اوغورلوق و غئیری-اینسانی حیاتی داوام ائتمه لی، یا دا ایش بیرلیگی اورتامیندا داها اینسانی و امکله ایچ-ایچه اولان حئیثییتلی حیاتا باشلامالی. رومانین ان ماراقلی یئرلریندن بیری ده بودور کی، یئددی قارداشین آلتیسی بیر- بیریندن خبرسیز عئینی قیزا وورولموش، آلتیسی دا قونشو قیزی وئنلایا عاشیق اولموش. عشق، قارداشلار آراسیندا نیفاق یارادیر. قیزلا کیمین ائولنَجگی پروبلئم کیمی اورتایا چیخیر. لاکین بو آرادا 6- جی قارداشین “قیزدان سورالیم، گؤره لیم کیمینله ائولنمَک ایسته ییر” تکلیفی قارشیدورمانی اؤنله ییر. اصلینده بورادا قیزین فیکرینی سورماق فیکری بیر یئنیلیک و قادینحاقلارینا سایقی کیمی اورتایا چیخیر. سونرا ایسه بللی اولور کی، قیز اونلارین هئچ بیرینی سئومه مَکده، باشقاسینی سئومکده دیر. هر آلتی قارداش عئینی عشق آجیسینی، آغریسینی یاشاییر. اورتاق درد، قارداشلاری بیر-بیرینه یاخینلاشدیریر. عشق حیاتلارینداکی اوغورسوزلوق اونلاری یاشامین باشقا ساحه لرینده داها نجیب داورانماغا سؤوق ائدیر. حیاتلارینین دلیقانلیلیق چاغیندا قونشولارینا ضرر وئرن قارداشلار داها سونرا چالیشقان، حالال اینسانلارا چئوریلیرلر. یئددی قارداش، ایجتیماعی قئیدلردن کنارلاشماق اوچون اؤنجه جمعییتدن اوزاقلاشیب، مونزوی بیر حیات سورمک ایسترلر. آنجاق داها سونرا طبیعتله ایرتیباطا کئچدیکجه عاغیللانیر، تجروبه ائلده ائدیرلر. سویوغا-ایستییه سینه گره رک باتاقلیقلاری قورودوب تارلالارا چئویریرلر. بو وسیله ایله ده کندین آداملارینین گؤزونده سایقین زحمت آداملارینا دؤنوشورلر. سونبئشیک قارداش ایسه فین میللتینین مدنیلشمه سی اوچون اؤرنَک تشکیل ائدیر. اثرین قهرمانلاری جسور، آنجاق هم ده تئز سینیرلنَن اینسانلاردی. بؤیوک ایراده و چالیشقانلیق نتیجه سینده زنگین اینسانلار اولورلار. ماددی زنگینلشمه ایله یاناشی، کئشیشدن درس آلیب، یازیب-اوخوماغی دا اؤیره نیرلر. بیر سؤزله، “یئددی قارداش” رومانی سانکی فینلاندییانین طالعی اولاراق یازیلمیشدیر. بو گون فینلاندییا دونیانین ان زنگین، دئموکراتیک اؤلکه لریندن بیریدیر. سؤزوگئدن رومان فین میللتینین کولتور، کیملیک دَییشیمی و گلیشیمی یؤنونده تاریخی تاثیر بوراخار. بو اثر، سایجا آز اولان بیر میللتین تاریخ صحنه سینده نئجه وار اولماسینی گؤستریر. فینلاندییا، بؤیوک بیر ایمپئراتورلوغون اسارتینده یاشاماسینا باخمایاراق، میللی شعورونو الده ائدیب، اؤز ایستیقلال مفکوره سینی اولوشدورار. فین تاریخینده چوخ ماراقلی حادیثه لردن بیری ده ایستیقلال مارشینین باغیمسیز اولمادان اون ایللر اول یازیلماسیدیر. بو گون ده فینلاندییا بایراغی یوکسَلَرکَن عئینی مارش اوخونماقدادیر. ایستیقلال مفکوره سینی اسارتدَیکن کشف ائدن فینلر پانسلاویانیزمه قارشی فین میللییتچیلیگینی هم بدیعی ادبییاتدا، هم سییاستده، هم ده حیاتین دیگر قاتلاریندا ساوونارلار. 1917- جی ایلده روسیه ده باش وئرن اوکتیابر اینقلابی سببی ایله فینلاندییا اؤز ایستیقلالینی الده ائتمک اوچون تاریخی فورصتی یاخالاییر. او زامان فین بولشئویکلری میللییتچیلره قارشی ساواش آچدیلار، وطنداش ساواشی باشلادی. فین کوممونیستلری سوسیالیست سووئتلر بیرلیگینین ترکیبینده قالماقدان یانا ایدیلر. لاکین میللییتچیلر غالیب گلدی و فینلاندییا موستقیل بیر اؤلکه کیمی تاریخه گیردی. فینلرین میللتلشمه سینده بو اؤلکه نین ایلک جمهورباشقانی هولستبئرگ-ین دوهاسینین دا بؤیوک رولو اولموشدور. فین میللی آنایاساسینین یازیلماسی هولستبئرگین ایراده سی حسابینا گئرچکلشیر. شوبهه سیز کی، میللتلرین گلیشمه سینده اونلارین اینانیشلارینین نه قَدَر راسیونال اولوب-اولماماسی دا بؤیوک رول اوستله نیر. فینلرین پروتئستانتلیغی دا دیگر بیرایمتییاز اولموشدور. آلمان سوسیولوق ماکس وئبئر پروتئستانتلیقلا بورژوازییانین بیر- بیرینی تکمیللشدیردیگینی تثبیت ائتمیشدیر. آذربایجاندا ایسه راسیونال بیر دین آنلاییشینین اولماییشی بو گون ده میللتلشمه دوغرولتوسوندا ان بؤیوک انگلدیر. سون اولاراق آذربایجان و فینلاندییانی تورپاق ایتیرمه باخیمیندان دا موقاییسه ائتمک مومکوندور. روسیه ، ائرمنیستان دؤولتینی قورماق آماجی ایله آذربایجاندان زنگَزور بؤلگه سینی ده قوپاریب، بو تورپاقلار اوستونده ساختا ائرمنی دؤولتی قورموشدور. 1931-1940-جی ایللر روسیه – فینلاندییا ساواشی نتیجه سینده کاریالاسووئتلر طرفیندن ایشغال ائدیلمیشدیر. بوگون فینلاندییا او تورپاقلاری پارا ایله گئری آلماق یوللارینی دئنمکده دیر. دیگر طرفدن، کاریالادا آغیر ایقتیصادی دورومدا یاشایان فینلره ده فینلاندییا دؤولتی صاحیب چیخماقدادیر.سویوق ساواش بیتدیکدن سونرا فینلاندییا، روسیه ده یاشایان فین سویلو هر کسه وطنداش اولما حاقی تانیمیشدیر. فینلر کاریالانی تاریخی خاطیره لریندن سیلمَمک اوچون بیر چوخ اؤنَملی یئرلره “کاریالا” آدینی وئرمیشلر. فین دیل قورومو
آوروپا بیرلیگی ایله ائکونومیک، مدنی اینتئگراسیونو(بوتونلشمه نی) هدفله ین فینلاندییا، کیملیک زمینینده دئفراقمئنتاسیون (آیری قالماق) سورَجینی ایتیرمه میشدیر. بو مسله خوصوصن دیل ساحه سینده داها قاباریق و فعال شکیلده اؤزونو گؤسترمیشدیر. فین دیلی ده ایلتیصاقی دیللر گروپونا داخیلدیر و اَکلرله (شکیلچیلرله) دوغوب- دوغورور، سؤز داغارجیغینی آرتیریر. فینلر دیل مؤوضوعسوندا چوخ حسساسدیرلار. فین دیل قورومو فینجه نین اجنبی دیللر قارشیسیندا هوجوملارا معروض قالماسینی جیدی شکیلده انگلله مکده دیر. فینلر اؤز دیللرینه فین دیلی دئییل، سوومی (Suomi) دیلی، اؤلکه لرینه ده سوومی سؤیله مکده دیرلر. “فین” دیلی و کیملیگی یابانجیلارین اونلارا وئردیگی آددیر. تئکنولوژی گلیشمه لر، فینجه نین (سوومیجه نین) سؤز داغارجیغینین یابانجیلاشماسینا سبب اولمامیشدیر. سوومیده (فینلاندییادا) هر وطنداش اینگیلیس دیلینین یانی سیرا دیگر بیر یابانجی دیل ده بیلمکده دیر. فینلاندییا ایکی دیللی اؤلکه دیر. فینجه و ایسوئچجه اؤلکه نین رسمی دیللریدیر. (باخمایاراق کی، ایسوئچلیلر اؤلکه نین سادجه 6% تشکیل ائدَیَر!!!). لاکین بو چوخدیللیلیک فینجه نین تخریبینه سبب اولمامیشدیر. ایستیسناسیز اولاراق هر یئنی تاپینتییا فین دیل قورومو بیر قارشیلیق دوزلتمکده دیر. حتّی “تئلئفون” (پوهئلین)، “سینئما” (ائلوکووا)، ” ائمایل” (سه هکؤپوستی)، “کومپوتئر” (تیئتوکونه)، کیمی بوتون یئنی تاپینتیلارا قارشیلیق اولاراق سؤز دوزلتمیشلر. بوتون فصیللرین، آیلارین، گونلرین آدی فینجه دیر. تانرییا دا نه “آللاه” نه ده ” گودgod” دئییرلر، اؤز دیللرینده “یومالاyumala” سؤیله مکده دیرلر. بو دا اونلارین اینانجلارینا هئچ بیر ضرر وئرمه مکده دیر. تورکییه ده ده دیل قورومو مؤوجوددور. لاکین ایسلامچی-عوثمانلیجی ایرتیجاعی کَسیم تورک دیل قورومونون چالیشمالارینی مسخره ائدرلر کی، گویا دیل قورومو دینی دَیَرلره صاحیب اولان عربجه- فارسجا سؤزلری تورکجه دن سؤکوب آتماقدادیر. یعنی او سؤزلر کی، اینسان ذهنییتینین سئکولارلاشماسینی، علمیلشمه سینی انگلله مکده دیر، تورک ذهنییتینین اسکی قارانلیقلاردا قالماسینا زمین یاراتماقدادیر. آذربایجاندا ایسه دیل قورومو دئیه بیر حادیثه سؤز قونوسو دئییلدیر. عصرین اوللرینده کی ح. جاوید، ج. جاببارلی کیمی شخصییتلرین بدیعی یارادیجیلیغینی ایستیثنا ائتمک شرطیله سون یوز ایلده دیل اوزرینه هئچ بیر چالیشما یاپیلمامیشدیر. آنتروپونیملر (اینسان آدلاری) باخیمیندان آذربایجانا باخیلدیغیندا بو اؤلکه ده تورکلرین یاشادیغی قناعتینه گلمک چتیندیر. یئنه ده جاویددن، جاببارلیدان قالما بیر نئچه آد ایستیثنا اولماقلا بوتون آدلار عربجه، فارسجادیر. آذربایجان دیلینین گرامری تامامن عربجه، فارسجا، لاتینجادان عیبارتدیر، بونا دا میللی دیل بیلگیسی دئییلمَز. بیر حالداکی تورکجه لرین “کیتابی دده قورقود” ، ” دیوان لغات تورک ” کیمی زنگین قایناقلاری مؤوجوددور. فین دیلینین هم گرامر تئرمینلری، هم ده لئکسیکاسی (سؤز ترکیبی) فینجه اولماغا اؤزن گؤسترمیشدیر. فینلاندییا، اینانیلماز ائکونومیک گلیشمه سی ندنی ایله موهاجیر قبول ائدن اؤلکه لردن بیریسیدیر. موهاجیرلره فین دیلینی اؤیرتمک اوچون میلیونلارجا دوللار پارا خرجله نیر. یالنیز دیل اؤیرَنمَک اوچون هر بیر موهاجیره آیدا 160 ائورو (200$) اؤدنیر. یئتیشکین اینسانلارا دیل اؤیرَتمه علمی و مئتودو چوخ گلیشمیشدیر. آنلاشیلان بودور کی، آمئریکا بیرلشیک دؤولتلری کولتورو مرکزلی ائورَنسَللَشمه (گلوباللاشما) سورَجینده فینلاندییا اؤز دیلینه، اؤز کیملیگینه مؤحکمجه ساریلمیشدیر. بو اوزدن ده تاریخی رومانلارین مؤلیفی میکاوالتاری کیمی فین یازیچیلارین اثرلری اهمییتی دولاییسییلا دونیانین بیر چوخ دیللرینه ترجومه ائدیلمیشدیر. میللی ادبییات اینانیلماز سورعتله گلیشمکده دیر. چونکو ادبییاتین گلیشمه سی اوچون اؤز یاپیسی اوزرینده گلیشن، بؤیوین میللی دیل لازیمدیر کی، اونو دا فینلر یاراتمیشلار، یعنی دیلین اینسان دوشونجه سینین بوتون ساحه لرینه گیره بیلمه سی اوچون مؤوجود اولان هر جور تیکانیکلیغی و انگلی اورتادان قالدیرمیشلار. دیل، زامان ایچینده اونو ایستیفاده ائدن اینسانلار طرفیندن هم یارادیلیر، هم ده یارادیر. یاراندیقجا یارادیر. مودئرن دونیادا فینلاندییانین ادبی، علمی، فیکری، تئکنولوژی، ائکونومیک ساحه ده اؤزونه مخصوص یئری وار. سون زامانلار فینلاندییانین ایچ حضورونو تهدید ائدن بیر پروبلئم یاواش- یاواش اورتایا چیخماقدادیر. ایسلام دونیاسیندان بیر چوخ موهاجیر بو اؤلکه یه گلیب یئرلشمیش. زامان آخیشی ایچینده موسلمانلارین بو مملکتده ده تئرور عملییاتلارینا قاتیلما احتیمالی درین قایغیلارا یول آچماقدادیر. سوومیجه ده (فینجه ده) بئله یایغین بیر فیکیر وار: ” Monihin kulttuureihin verrattuna suomalaiset ovat vähäpuheisia ” (بیر چوخ کولتورله موقاییسه ده فینلر داها آز دانیشان میللتدیر). بو آز دانیشیب، چوخ چالیشان میللتین تجروبه لری، آذربایجانین ایستیقبالی اوچون بیر اؤرنَک تشکیل ائده بیلر. نئجه بیر اؤرنک؟ غربی آوروپانین رئنئسانسدان باشلایان 500 ایللیک ترققی تجروبه سینی فینلاندییا اؤز موستقیللیگیندن تقریبن 50 ایل سونرا اؤزومسه میشدیر. قیسا موددتده دونیانین ان سایقین اؤلکه سینه چئوریلمیشدیر. سئکولار، زنگین، دئموکراتیک بیر میللت اولما اؤرنَگینی گئرچکلشدیرمیشدیر. فینلاندییا اؤرنَگی ایثبات ائتمیشدیر کی، اؤز گله جگینه اینانیب، بو یولدا بؤیوک ایراده ایله چالیشان بیر توپلوم اؤز ایدئآل میللی هدفلرینه چاتا بیلر. *** بو یازیدا گونئی آذربایجان مؤوضوعسونا هئچ توخونماق ایسته مه دیم، چونکو او، باشقا بیر فلاکتلی دورومدور، آیریجا بیر دورومدور. 17.02.06- فینلاندییا
|
فینلرین میللتلشمه سی
