|
پروفئسسور محمدتاغی زهتابی نین حیاتی و علمی یارادیجیلیغی حاقیندا
بابالاریمیز یاخین و اورتا شرقده مدنیتین بونؤوره سینی قویوبلار. پروفئسسور م. زهتابی
آذربایجان میللی علملر اکادئمیاسینین شرق شوناسلیق اینستیتونون علمی آراشدیریجیسی (دکترانت) سبحان طالیبلی
Subhan_azun@yahoo.com
20-جی عصرين ایکینجی یاریسیندا گونئی آذربایجاندا یئتیشن گؤرکملی سیمالاردان بیری ده فیلولوگییا علملری دوکتورو، پروفئسسور محمدتاغی زهتابیدیر. اؤز خالقی نین آزادلیغی و میللی وارلیغی اوغروندا گنج یاشلاریندا مباریزه مئیدانینا آتیلمیش بو بؤیوک اینسان چاغداش گونئی آذربایجاندا تورکچولویون- آذربایجانچیلیغین کؤکلرینی آرایان و بوگونکو دوروملا علاقه لندیریلن گؤرکملی تدقیقاتچی عالیم اولموشدور. م. زهتابی یارادیجیلیغی چوخ ساحه لیدیر: تاریخ، ادبیات، دیلچیلیک، ائتنوقرافییا و سایر ساحه لری احاطه ائدیر. بو مقاله ده دوکتور زهتابی نین تاریخی، سیاسی، ادبی و علمی- نظری آسپئکتلرده یازدیغی اثرلری حاققیندا قیساجا معلومات وئره جگیک. دوکتور محمدتاغی زهتابی (کیریشچی) 1923-جو ایلین اوکتیابریندا تبریزین یاخینلیغیندا شبوستر قصبه سی نین چای کوچه سینده آنادان اولموشدور. اورتا مکتبی تبریزده باشا ووران م. زهتابی اؤز آنا دیلی ایله یاناشی فارس، عرب، فرانسیز، مهاجیرت دؤورونده ایسه روس دیللرینی موکمل منیمسه یه بیلمیشدیر. او، هر زامان یوکسک تحصیل آلماق و علمین زیروه لرینه یوکسلمک، خالقینا و میلتینه خیدمت ائتمک اوچون یول آختاریردی. زهتابی هله 18 یاشلاریندا ایکن (1939) حاجی میرزه علی شبوستری نین تشبثو ایله آنا دیلینده نشر اولونان «آذربایجان» قزئتینده مقاله و شعرلری ایله چیخیش ائتمیشدی. م. زهتابی 1946-جی ایلده آذربایجان میللی حؤکومتی دؤورونده گونئی آذربایجاندا آچیلمیش تبریز اونیوئرسیتئتی نین ایلک مأذونلاریندان اولوب. اونیوئرسیتئت تحصیلینی باشا چاتدیرماق و ایرانداکی رئژیمین سیاسی تعقیبلریندن یاخا قورتارماق اوچون قوزئی آذربایجانا مهاجیرت ائتمیش و اورادا قیسا مدت عرضینده آذربایجان تاریخی، دیلی و ادبیاتینا عایید بیر نئه کیتاب چاپ ائتدیرمیشدیر. 1979-جو ایلده ایراندا پهلوی رئژیمی ییخیلدیقدان سونرا وطنی تبریزه قاییدان پروفئسسور زهتابی اؤز علمی تدقیقاتلارینی گئنیش آسپئکتده داوام ائتدیرمیشدیر. وفاتینادک (1998-جی ایل 23 سئنتیابر) آذربایجان تاریخی حاقیندا یازدیغی اثرلر بوتؤو آذربایجان تاریخشوناسلیغیندا یئنی بیر جیغیر آچمیشدیر. اونون او دؤورده کی یازدیغی شاه اثرلردن بیری ده، 1946-جی ایل آذر 24-ده دئکابرین 15-ده پهلوی رئژیمی طرفیندن تورکجه تحصیله و معیشتده دانیشیغا بئله یاساق قویولدوغو دؤورده یازدیغی «سن او سان، من ده بویام» شعری اولموشدور. شعرده دئییلیر: سو دئییبدیر منه اولده آنام، آب کی یوخ. یوخو اؤیرتدی اوشاقلیقدا منه، خواب کی یوخ. ایلک دفعه کی، چؤرک وئردی منه، نان دئمه دی. ازه لینده منه دوزدانه نمکدان دئمه دی. آنام اختر دئمه ییبدیر منه، اولدوز دئییب او. سو دوناندا دئمه ییبدیر یخدی بالا، بوز دئییب او. قار دئییب، برف دئمه ییب، دست دئمه ییب، ال دئییب او. منه هئچ واخت بیا سؤیلمه ییب گل دئییب او. یاخشی خاطیرلاییرام، یاز گونو آخشام چاغیلار، باغچانین گون چیخانیندا کی، ایلیق گون یاییلا. گل دئیردی داراییم باشیوی، ائی نازلی بالا. گلمه سه ن گر باجیوون آستاجا زولفون دارارام. او دئمزدی کی، بیا شانه زنم بر سر تو. گر نیایی بزنم شانه سری خواهر تو. بلی، داش یاغسا دا گؤیدن، سن اوسان، من ده بویام. وار سنین باشقا آنان، واردی منیم باشقا آنام. اؤزومه مخصوص اولان باشقا ائلیم واردی منیم. ائلیمه مخصوص اولان باشقا دیلیم واردی منیم. ایسته سن قارداش اولاق، بیر یاشایاق، بیرلیک ائدک، وئریبن قول- قولا بوندان سونرا بیر یولدا گئدک. اولا، اؤزگه کولکلرله گرک آخمایاسان، ثانیاً، وارلیغیما، خالقیما خور باخمایاسان. یوخسا گر زور دئیه سن، میللتیمی خار ائدسن. گون گه لر صفحه چؤنر، مجبور اولارسان گئده سن. تبریز، 22 آذر 1325/1946. دوکتور م. زهتابی «21 آذر» حرکاتی نین حاقینداکی مقاله سینده آذربایجان دئموکرات فیرقه سینی آذربایجانین، ایرانین و یاخین و اورتا شرق خالقلاری نین میللی آزادلیق حرکاتیندا مهم رول اوینادیغینی قئید ائده رک یازیر: «… بو حرکات ایکینجی دونیا موحاریبه سیندن سونرا عموماً ایران و آذربایجان آزادلیق حرکاتی نین، خصوصاً میللی آزادلیق حرکاتی نین زیروه سیدیر. بو حرکات علئیهینه اولانلار، ایستر داخیلده و ایسترسه ده خاریجده سئپاراتیزم آدلاندیرسالار و اونون بیگانه لرین الیله یاراندیغنی ایدیعا ائتسه لر ده او، اصلینده، … هئچ بیر خاریجی ال واسیطه سیله یوخ، دؤورون ایجتیماعی حادیثه لری نین ایستگی و ایراده سی ایله یارانمیشدی… «21 آذر» حرکاتیندا ان اساس مسئله لردن بیری ده میللی حقوق مسئله سییدی، لاکین او بو حقوقو تکجه آذربایجانلیلار اوچون یوخ، هم ده بوتون ایراندا یاشایان خالقلار اوچون ایسته ییردی. آذربایجان دئموکرات فیرقه سی ایراندا آزادلیق و دئموکراتییانین برقرار اولماسینی بیر طرفدن آزادیخواه قووه لرین کؤمگی، ایکینجی طرفدن ایسه، محروم میلتلرین آذربایجان کیمی اؤز میللی حقوقلارینا چاتماسی یولو ایله باشا دوشور. چونکی فیرقه و اونون رهبرلری میللی ظولمون آجیسینی دادمیش و چوخ میلتلی ایراندا میللی قووه نین نئجه بؤیوک قدرت اولدوغونو یاخشی بیلیردیلر. اونلار یاخشی باشا دوشوردولر کی، اگر محروم ایران میلتلری آذربایجان کیمی اؤز حقوقلارینی آلماق اوچون بیرلیکده آیاغا قالخسالار، ایران ایرتیجاسی مطلق ییخیلاجاقدیر… ایکینجی دونیا موحاریبه سیندن سونرا «21 آذر» حرکاتی دونیادا غلبه چالان بیرینجی میللی آزادلیق حرکاتی ایدی. بونا گؤره ده، بوتون دونیا خالقلاری نین دقتینی جلب ائتمیشدی. اگر 1946-1947-جی ایللرده «آذربایجان» قزئتی نین صحیفه لرینه باخسانیز، فرانسا و سایر آوروپا اؤلکه لری نین ایجتیماعی- سیاسی تشکیلاتلارینی و سیاسی شخصیتلری نین «21 آذر»ین غلبه سی موناسیبتیله گؤندردیکلری تبریک تئلئگراملاری دیقتی جلب ائده جکدیر. «21 آذر» زامانی بوتون شرق و آفریکا خالقلاری، او جومله دن یاخین و اورتا شرق رئگیونو خالقلاری ایستیبداد و ایمپئریالیزمین پنجه سی آلتیندا ان آغیر و فلاکتلی گونلر کئچیریردیلر. بو خالقلارین آزادیخواهلاری، او جومله دن عراق، الجزایر، تونیس و سایر اؤلکه و خالقلارین مترقی شخصلری کیمی و یا شیفاهی شکیلده «21 آذر» حرکاتینی صمیمی قلبدن تبریک ائتمیش و اوندان بؤیوک اومید گؤزله دیکلرینی بیلدیرمیشلر. «21 آذر» حرکاتی بو خالقلارین مباریزه روحونون گوجلنمه سینه جیدی تاثیر ائتمیشدیر». 2 او دؤورده بیر چوخ گنجلر سووئتلر اؤلکه سینی آزاد بیر اؤلکه بیلیب، اورایا گئتمه یه جان آتیردیلار. زهتابی هله اؤز آرزوسونا چاتماق و هابئله آنا دیلینده یوکسک تحصیل آلماق اوچون دوغما یوردونو ترک ائدیر. لاکین اونو باکییا دئییل، سیبیر حبسخاناسینا گؤندریرلر. هئچ بیر گوناهی اولمادان 3 ایل سیبیرده سورگون حیتی یاایی. «شاهین زنجیرده» منظومه سینه بله یازیر: آزاد دوغولان اینسانا قاندال نه گرکدیر؟ قانداللاری قیرمیشلارا زیندان نه دئمکدیر؟ دونیا نه لرین وار؟ افسانه لرین وار؟ بیچاره بشر اؤلچویه گلمز کدرین وار قانلار تؤکه رک قاندالی قیردین آیاغیندان قانداللاری ییغدین و قاییردین یئکه زیندان! دایم باشین اوستونده گزیر غم و فلاکت. بیر گون سنی زنجیرله دی سولطان بیر گون ده «آزادلیق و عدالت»!! نهایت، 3 ایلدن سونرا زهتابی سیبیر سورگونوندن بوراخیلیر و بو دفعه دوشنبه شهرینه سورگون ائدیلیر. اورادا اونون تبریزده آلدیغی بوتون تحصیل سندلری یوخ اولدوغو اوچون تکرار دیپلوم آلماغا مجبور اولور و نهایت، باکییا گله رک آذربایجان دؤولت اونیوئرسیتئتینده آذربایجان دیلی اوزره نامیزدلیک دیسسئرتاسییاسی مدایفه ائده رک فیلولوگییا علملری نامیزه دی علمی آدی آلیر و همین اونیوئرسیتئتده عرب دیلی معلیمی ایشله ییر.3 او، ایستر معلیملیک ایللرینده، ایسترسه ده اونیوئرسیتئتی بیتیردیکدن سونرا یازدیغی بوتون اثرلرینده آنا دیلیمیزی اؤیره نیر و تانیتدیرماغا چالیشیر، خالقیمیزین کئچمیش تاریخ و ادبیاتیندان صؤحبت آچیر، اوخویانلارین ماراغینی اؤز آنا دیللرینه آرتیریب، اونلاردا اؤز میللی کیملیلیگینه باغلیلیق یارادیر. 4 دوکتور زهتابی معاصیر تاریخیمیزده ایلک دفعه اولاراق 1981-جی ایلده «مترقی ایران تورکلری نین روشنفیکریلیلر( ضیالیلار) جمعیتی»نی یارادیب و «بیرلیک» آدیندا آیلیق فارسجا و تورکجه ژورنال نشر ائتدیرمیشدیر. زهتابی خاریجده اولدوغو زامان، بیرینجی دفعه اولاراق آنا دیلیمیزده «ایران تورکلری نین صرفی (مورفولوگییاسی – س. ت.)» کیتابینی یازیب، چاپ ائتدیرمیشدیر، بو کیتاب اینقیلابدان سونرا دا دوکتورون ان یاخین دوستلاریندان اولان حؤرمتلی علی خالید آبادی نین تشبثو ایله، معاصیر ادبی دیلیمیزین مورفولوگییاسی آدی ایله چاپ اولوب، یاییلمیشدیر. پروفئسسور زهتابی ایران اینقیلابیندان سونرا تبریز اونیوئرسیتئتینده تورک دیلی و ادبیاتی معلیمی اولموش و چوخلو معلیم یئتیرمیشدیر. او دؤورده ایلک دفعه اولاراق 20 صحیفه دن عیبارت «آنا دیلیمیزی نئجه یازاق» اثرینی 3000 تیراژلا روشدییه یاییمی واسیطه سیله چاپ ائتدیرمیشدی. بو قیسا اثرده دیلیمیزین اساس – سس قانونلاری، آهنگ قانونو آچیقلانمیشدیر کی، الیفبانی دوزگون یازیب، اوخوماغیمیزدا یازیچیلاریمیزا بیر منبع اولوب، سونرالار کئچیریلن اورفوقرافییا ایله باغلی سئمینارلاردا اوندان چوخ فایدالانمیشلار. دوکتور زهتابی اینقیلابدان سونرا تبریز رادیو و تلویزییاسیندا آنا دیلیمیزده آذربایجان تورکجه سینده وئریلیشلر یاییملاماق اوچون کادرلار یئتیرمیشدیر. «برون مرزی» («سرحددن کنار – س. ت.») خبرلری آذربایجان دیلینده آپارانلار واختیله اونون شاگیردلری اولموشلار. اونون قلمیندن چیخان و بؤیوک آختاریشلارین نتیجه سی اولان «ایران تورکلری نین اسکی تاریخی» آدلی چوخ جیلدلیک سانباللی کیتابیندان سونرا «ایسلاما قدرکی ایران تورکلری نین دیلی و ادبیاتی» کیتابی سؤزون حقیقی معناسیندا آذربایجان تاریخی نین قدیم دؤورونون تدقیقینده یئنی بیر علمی مرحله دیر. «ایران تورکلری نین اسکی تاریخی» نین بیر جیلدی ان قدیم دؤوردن ماکئدونییالی ایسگندره قدر اولان اوزون بیر زامانی احاطه ائدیر. بو جیلدده میلاددان اول دؤردونجو- ایکینجي مینیللیکلرده یاخین شرقده یاشاییب مدنیت قورموش تورک خالقلاری نین دؤولتلری و مدنیتلری گئنیش آسپئکتده وئریلیر، او دؤورون تورکجه سی ایله بو دؤورون تورکجه سی مقایسه لی شکیلده آراشدیریلیر. بو گون ایران کیمی تانیدیغیمیز اراضیده فارسلارین بو یئرلره گلمه سینه قدرکی 3500 ایلده تورکلرین قوردوغو دؤولتلر و مدنیتلر تدقیق و تحلیل ائدیلیر. 5 مؤلیف همین کیتابین «جنوبی آذربایجان تاریخ علمینه بیر باخیش «بؤلمه سینده یازیر: «مختلیف علم ساحه لرینده اولدوغو کیمی، تاریخ ساحه سینده ده فارس شووینیزمی نین طرفداری اولان عالیملر مئیدانا گلدی. بو ایران عالیملری آوروپا عالیملری نین قدیم شرق تاریخی باره ده کی فیکیرلری و یازیلارینی فارس شووینیزمی نؤقطه يي- نظریندن آراشدیریب یازماغا و کیتابلار نشر ائتمه یه باشلادیلار. بو تاریخ کیتابلاری نین ان اهمیتلیسی حسن پیرنیانین (مشیرالدوله) 3 جیلدلیک «ایران باستان» اثریدیر. بو اثرده آوروپا تاریخچیلری نین عکسینه و فارس شووینیزمی نین ایسته يینه اساساً، هئچ بیر سند و دلیل اولمادان، بئله بیر ایدیعا ایره لی سورولموشدور کی، بوگونکو ایرانین خالقلاری قدیم دؤورلرده آریلر عیرقیندن اولموشدور، او جومله دن بوگونکو آذریلر، قاشقایلار، همدانلیلار، تورکمنلر یاشایان اراضیسی نین ساکینلری تورک دیللی دئییل، هیند و آوروپا دیللری قروپونا عایید اولموشلار. بو دلیلسیز ایدیعایا گؤره، بوگونکو تورک دیللی آذربایجان اهالیسی گویا قدیم زامان و آریلر عیرقی، کؤک اعتیباریله فارس و عمومیتله، هیند و آوروپا دیللی اولموشلار و سونرالار تورکلر شرقدن آخاراق، بو یئرلرده یورد سالمیش و بو یئرلرین فارس اهالیسینی تورکلشدیرمیشلر». 6 «سروان کاویانپور «تاریخ عمومی آذربایجان» اثرینده، سید اسماعیل وکیلی «آذربایجان پیش از تاریخ و پس از آن» اثرینده، پروفئسسور مهرین «تاریخ ارمنستان» اثرینده، آرتور کریستین «ایران در زامان ساسانیان» اثرینده، دوکتور ناتل خانلاری «تاریخ زبان فارسی» و باشقا اثرلرینده، فرانسالی عالیم گریشمن «ایران از آغاز- تا اسلام» اثرینده، دوکتور محمد جواد مشکور «پارتیها یا پهلویان قدیم» مادلار و پارتلارین آری عیرقی اولماسینی قطعی و دلیلي اولمایان بیر حقیقت کیمی گؤسترمیشلر. حالبوکی، گئرچکلیک بونون تامامیله عکسینه اولموشدور. چونکی تاریخین گؤستردیگینه گؤره، التیصاقی (آققلوتیناتیو) دیللی و اورتا آسیادان گلمه ائللر، خالقلار و طایفالار 3 مین ایل آریالاردان قاباق رئگیونوموز، او جومله دن آذربایجاندا اساس خالقلار، یاشایانلار اولموش و آریالارین گلمه سینه قدر اؤزلری مختلیف دؤولتلر قوروب حاکیمیت ائتمیشلر. بو التیصاقی دیللی خالقلار (آریلر) ایران صحراسینا (یایلا) گلدیکن سونر د، مختلیف دؤورلرده اورتا آسیدان گلن تزه تورک آخینلاری ایله گوجلنمیش و تاریخ بویو همیشه آریلرله بیرلیکده ایرانین معین یئرلرینده اولموش…و بیرلیکده یاشامیشلار». 7 قدیم آذربایجان تاریخینه گیریش بؤلمه سینده زهتابی یازیر: «آذربایجانین تورپاقلاری ایستر شیمالی، ایسترسه ده جنوبی یاخین و اورتا شرق رئگیونونون آیریلماز بیر حیصه سیدیر، بونا گؤره ده آذربایجان تاریخی لاپ ایلک گوندن اولکی تاریخ و تاریخی دؤورلردن، همیشه یاخین و اورتا شرق رئگیونو و اونون خالقلاری تاریخی ایله باغلی اولموش و بو گون ده باغلیدیر. بو، اولدوقجا طبیعی و قانونا اویغوندور. آیری جور تصور ائتمک سهودیر. اونا گؤره کی، قدیم دؤورلر بوگونکو ایلگی و موناسیبت واسیطه سینی نین (یولونون) اولماماسی اوجوندان، اساساً قونشو و بیر- بیرینه یاخین اولان، عئینی رئگیوندا یئرلشن خالقلار بیر- بیریله مختلیف، سیاسی-اقتیصادی و مدنی علاقه ده اولموش، بونا گؤره ده بیر- بیرینه تأثیر گؤسترمیش، بیر یازیلی تاریخ صحنه سینه قدم قویدوقدا باشقالاری نین دا تاریخ صحنه سینه چیخماسینا سبب اولموشدور. عینی رئگیونون خالقلاری و تاریخلری بیر- بیرینه باغلی اولموشدور». 8 آذربایجان تورپاقلاریندا ایلک اینسان ایزلری بؤلمه سینده قئید ائدیر کی، «آذربایجان ملایم آب- هواسی، چایلاری، دنیز کناری یئرلری، بیر سیرا رئگیونلاریندا و اورمانلیقلاری گؤستریر کی، بو دیار بشریتین ایلک اوجاقلاریندان بیری، بشرین، اینسانین یاراندیغی رئگیون و یئرلردن بیری اولموشدور…بو یئرلرین بیری ده آذربایجان اراضیسی، داها دقیق دئسک، خزر دنیزی نین اطرافی، خزرله آرال گؤلو، آمودریا و سیردریا چایلاری آراسی و او چایلارین دؤرد بیر طرفی اولموشدور. ایقلیم باخیمیندان بو اراضی بیرلیکده و واحید خصوصیته مالیکدیر، اؤزو ده حیاتا موناسیب رئگیوندور…آذربایجان تورپاقلاری خزر اطرافی و بالخاش گؤلونه قدر واحید بیر رئگیون اولوب و اورادا یارانان خالقلار ایلتیصاقی و خصوصیله تورک دیللی اولموشدور. بو گئرچکلیک مختلیف تاریخی منبعلر، او جومله دن چین تاریخچیسیندن آلینان معلومات گؤستریر». 9 قوبوستان یازیلاری حاقیندا ایسه بئله یازیر: «قوبوستان یازیلاری باکی نین 50 کیلومتر جنوبوندا سالیانا گئدن یولون کناریندا، خزر ساحیللرینه یاخین بیر یئرده دیر. دنیزه یاخین گئنیش دوزنلیک اولان بو یئرین هر طرفی بؤیوک قایالارلا اؤرتولموشدور. قوبوستانین چوخ یئرینده یئرین اوستونده کی قایالاردا، بعضاً ایسه 2، 3 متر یئرین آلتینداکی قایالاردا ناخیشلار واردیر. بو ناخیشلارین بعضیلری نین حرفی هروگلیفه بنزه ییر. یئر آلتیندان چیخان بو ناخیشلی داشلار اولان یئرلردن بعضی شئیلر، امک آلتلری، سیلاحلار و حیوان سوموکلری ده تاپیلمیشدیر. قوبوستان داشلاریندا اولان ناخیشلاردان داغ کئچیسی، قاییق شکلی و قاییقلارین بورونلاریندا اولان گونش رسمی، هابئله دسته جمعي رقص و یا «یاللی» داها آرتیق دیقتی جلب ائدیر. بو قایناقلارین بعضیسینده کوره ک وورانلار و حتّی کوره کلرین ده شکیللری واردیر. بو قاییقلار، کوره ک و کوره ک وورانلار خالقین دنیزله علاقه سینی، یعنی ان قدیم دؤورلردن آذربایجاندا دنیزچیلیگین، قاییق و گمی قاییرمانین اینکیشاف ائتمه سینی آچیب گؤستریر». 10 قدیم تاریخ دؤوروندن آذربایجان اراضیسینده حیات و مدنیت قالیغی اولان مرکزلره عایید اولان حیصه ده یازیر: «آذربایجان اراضیسینده ایلک اینسانلار داغلارین قوینوندان و دوزنلیکلره گلیب بورالاردا اکینچیلیک و حیواندارلیقلا مشغول اولاراق اوتوراق حیات تشکیل ائتدیکده، یادلارین هجومو مقابیلینده اؤزلریندن مدافیعه ائتمک و سئل کیمی طبیعی حادیثه لردن آماندا قالماق اوچون، داغلارا یاخین و دوزنلیکلره سپه له نن تپه لرده یورد سالیب یاشامیشلار. بو وضعیت آذربایجان ائللری و چوخو اوتوراق حیات کئچیرن تورک ائللرینده اولموشدور و بونا گؤره ده تورک خالقلاری داخیلینده «تیز» و یا «دیز» سؤزو اولان کند آدلارینا چوخ تصادف اولونور. مثلا، گونئی ماحالیندان «دیزه مرجان»، «دیزه خاللی»، «سرکندیز»، … کندلرینی گؤسترمک اولار. «دیز» سؤزونون معناسی ایسه «یوکسک یئر»، «اوجا یئر»، «تپه» دئمکدیر. (باخ: دیوان لغات التورک، اوچ جیلد، سه-123.)… بو گونه قدر گونئی آذربایجاندا تانینمیش تپه لردن «حسنلی تپه سی»، «گؤی تپه» و «یانیق تپه»نی گؤسترمک اولار». 11 «ایران تورکلری نین اسکی تاریخی» کیتابی نین ایکی جیلدی ایسگندر دؤوروندن اسلاما قدر اولان بیر زامانی احاطه ائدیر. بو جیلدده ایسگندرین هجومو، اهمه نیلرین سونو، آتروپاتئن دؤولتی، آلبان دؤولتی، پارتلار، ساسانیلر دؤولتلری نین یارانماسی و سقوطو بو دؤورده گونئیلی- قوزئیلی آذربایجانین سوسیال، سیاسی، اقتیصادی و مدنی حیاتی زنگین قایناقلار اساسیندا تدقیق و تحلیل ائدیلیر. «آذربایجان» سؤزو نه دئمکدیر؟ مؤلیف بو باره ده یازیر: «بیلیریک کی، بوگونکو همدان و آذربایجان تورپاقلاریندان قدیم دؤورلرده لوللوبی- قوتتی خالقلاری یاشامیش و م. ق. 2500 ایل اولدن باشلایاراق مدنیت یارادیب تاریخ صحنه سینده ظاهیر اولموش و نهایت ماننا حؤکومتینی قورموشلار. ماننا حؤکومتی سونرالار داها دا گئنیشله نیب گوجلنه رک ماد حؤکومتی و خالقی آدلانمیشدیر. بئله ایسه «آذربایجان» سؤزو هارادان مئیدانا گلمیشدیر و معناسی ندیر؟ … فارس و فارسلا باغلی اولان منبعلر تورک دیلی و تاریخینه اعتیناسیز و اوندان خبرسیز اولان عالیملر قدیمدن بئله گؤسترمیشلر کی، آتروپات کلمه سی ایکی حیصه دن عمله گلمیشدیر: «آتور» (آتش- اود) و «پات» (محافيظ- گؤزتچی)، گویا «پاییدن» مصدری و سؤزوندن. فارس دیلی باخیمیندان باخدیقدا بو فیکیر دوغرودور، لاکین تورک دیلی باخیمیندان بو کلمه یه (سؤز) باخماق لازیمدیر. تورک دیلی نؤقطه یی-نظریندن باخدیقدا بو سؤز اوچ تام باشقا کلمه دن عمله گلمیشدیر. بو سؤزلر «آت» (اود) و «اور-ار» و «پات»دان عیبارتدیرلر. بو گون ده آذریلر و بوتون تورکلر داخیلینده «اود» (آتش) کلمه سی «اوت» شکلینده تلفظ اولونور، «آ» سسی نین «او» سسینه چئوریلمه سی، دیلچیلیک باخیمیندان طبیعی و عادی بیر فونئتیک حادیثه دیر. «اور-ار» سؤزو ده ان قدیم دؤورلردن بو گونه قدر ایشلنمیش و ایشلنمکده دیر و معناسی ایگید، کیشی، قوچاق و ساير. «پات» کلمه سی نین معناسینا گلدیکده ایسه، بوگونکو آذری دیلینده اونون اؤزو و اوندان دوزلتمه اولوب، سؤز نظره گلمیرسه ده شوبهه سیز هم قدیم دؤورلرده دیلیمیزده اولموش، هم ده او دؤور و اوندان قاباقلار رئگیونوموزون التیصاقی دیللی خالقلاری نین دیلینده بو کلمه اولموشدور. شوبهه سیز بو کلمه و اونون مشتقلری (دوزلتمه، قول، بوداق) ماننا و ماد دیللرینده ده اولموشدور کی، تأسفله اونلاردان هله لیک الیمیزده معلومات یوخدور. ان قدیم رئگیونوموزون التیصاقی دیللرینه گلدیکده ایسه بو کلمه «سومئر» دیلینده اولموشدور. بئله کی، او دیلده ایالت، ویلایت و شهرلرین بؤیویو، مسئولو و قورویانینا «پاتئسی» دئییلیردی کی، اونون «پات» حیصه سی قوروماق، موحافیظه ائتمک معناسیندا ایدی. بو کلمه سومئر دیلینه فارس دیلندن کئچمیشدیر. ائله همین بو کلمه یا سومئر دیلیندن قوتتی، لوللوبی، ماننا دیللرینه کئچمش و چوخ احتیمال بو خالقلارین هامیسی عینی کؤکلو التیصاقی دیللی اولدوقلاری اوچون اونلارین هامیسیندا او جومله دن، ماننالیلارین اولو بابالاری اولموش ائللرین ده دیلنده اولموشدور. دئمک «آتروپاتئن» سؤزو 4 حیصه دن عیبارت اولان اصیل قدیم تورک منشالی سؤزدور. اونون بیرینجی حیصه سی «اود» ایسمی، ایکینجی حیصه سی «ر» سؤزو، اوچونجو حیصه سی «پات» (قوروماق) فعلی و سونونجو حیصه سی ان قدیم تورک دیللرینده ایسمین جمع علامتلریندن بیری ایدی. بونو دا قئید ائدک کی، بو کلمه نین هم فارس، هم ده تورک دیللرینده عینی معنادا اولموش اولماسینی گومان ائتمک اولار و بو ایکی دیلده بئله مشترک سؤزلر اولموش و ایندی ده آز دئییل». 12 مهرداد و ائرمنیستانلا باغلی یازیر: «عباس مهرین طرفیندن یازیلمیش «تاریخ ارمنیستان» کیتابیندا بیرينجي مهردادلا ائرمنیستان شاهی «ايكينجي ارته وزده»نین آراسیندا گئتمیش محاریبه باره سینده اوخویوروق: ایکی ارتوه زده نین، اردشه نین اوغلو دؤورو آتاسیندان سونرا 10 ایل شاهلیق ائتمیش و بؤیوک مهردادلا (آلتينجي ارشک) دؤیوشوب مغلوب اولاراق شاهلیقدان محروم اولموش و اونون یئرینه مهرداد اؤز قارداشلاری نین بیرینی ائرمنیستانا شاه ائتدی و شاه اولان زامان اونا بئله نصیحت وئردی: «قولون زورو و ایگیدلیکله اله گتیره بیلدیگین هر زادی اؤزونونکو بیل، اونا گؤره کی، قوچاقلار اله گتیرمک و یئیه لنمکده زاغلی قیلینجدان باشقا بیر شئی تانیمازلار. هر یئرده کی قیلینجین ایشله دی و ایگیدلیکله بیر یئری توتدون، اونو اؤزونونکو بیل و اوندان یارارلان» (مهرین. تاریخ ارمنستان. ص.43). 13 ائرمنیلر آذربایجانی ایستیلا ائتمیشلر؟ حاقیندا یازیر: «داشناک ائمنیلی و تایخچی ایدئولوقلاری واسیطه سیله آرالیق دنیزیندن خزر دنیزینه قدر تورپاقلاری احاطه ائدن بؤیوک ائرمنیستان خریطه سینی اویدوراراق بوتون شیمالی و جنوبی آذربایجان تورپاقلاری، بوتون تورکیه، ائله جه ده کوردوستان اراضیسینی بو بؤیوک ائرمنیستانا داخیل ائتمیشلر. تاریخاً هئچ بیر زامان اراضینین اساس حیصه لری ائرمنیستان و یا اونون بیر حیصه سی اولمامیشدیر. ائرمنی تاریخچیلری داشناکلارین بو ایدیعالارینا گویا تاریخی زمین یاراتماق اوچون تاریخی تحریف ائتمه یه، اویدورما تاریخ یاراتماغا ال آتمیشلار. ائرمنی تاریخچیلری یئرسیز ایدیعالارینا زمین یاراتماق اوچون گولونج، علمه و تاریخه یاراشمایان، عالیمه معناسیز گؤرونن ایشلره ال آتیرلار… ائرمنی تاریخچیلری آذربایجان اراضیسی حاقیندا تاریخی بیر فاکت، بوش و معناسیز اویدوراراق، بوتون آذربایجان اراضیسینی بؤیوک ائرمنیستان خریطه سینه داخیل ائتمیش و بو گون او تورپاقلاری اؤز وطنلری، آتا- بابا یوردلاری گؤستره رک اله کئچیرمک ایدیعاسیندادیرلار». 14 «ایران تورکلری نین اسکی تاریخی» کیتابی حاققیندا آلمانیانین بئرلین اونیوئرسیتئتی نین تورکولوقو، پروفئسسور باربارا کئللنئر هایکئله بو تاریخی کیتاب حاققیندا بئله یازیر: «پروفئسسور زهتابی نین بو کیتابی ایری حجملی و علمی اثر اولدوغو حالدا، اسکی زامانلاردان بری ایران- توران دؤورونون دیل و ادبیاتیندان تأثیر آلمیش و دولغون آنالیز ایله یازیلان بیر اثردیر. بو اثر اوزون مدت علمی بحثلر اورتایا چیخاریب و بؤیوک آرخئلوق، فیلولوقلاری فیکره دالدیریب کی، اؤز کئچمیش تاریخلرینی، موکمل حالدا مطالعه و تدقیق ائتسینلر… علم دونیاسی پروفئسسور زهتابی نین بشریته خیدمت ائتمکده، بیر ایلهام قایناغی کیمی تانیییر و اونون اونودولماز و ابدی شخصیتین خاطیره سینی هر زامان عزیزله یه جکدیر». 15 قئید ائدک کی، م. م. دایاکونوو اؤزونون «قدیم ایران تاریخینه دایر اوچئرکلر» کیتابیندا یازیر: «ایران مدنیتی یالنیز فارسلار طرفیندن یارادیلمامیشدیر. اورتا عصرلرین چوخ مهم مدنی و ادبی مرکزلریندن بیری ده آذربایجان اولموشدور». م. ت. زهتابی نین «ایسلاما قدر ایران تورکلری نین دیلی و ادبیاتی» کیتابیندا آذربایجان تورکلری نین تاریخینه عایید وئریلمیش بؤلمه ده علمی و نظری جهتدن ماراقلیدیر. 16 کیتابدا آذربایجان و چاغداش ایران تورکلری نین ایسلامدان اؤنجه کی قیسا تاریخی، آذربایجان و ایران تورکلری نین ایسلامدان اؤنجه کی دیلی، مادلارین دیلی، شخص و ائل آدلاری و اصطلاحلاری، ایسلاما قدرکی عوموم تورکلر و آذریلر داخیلینده، ایسلاما قده رکی اسکی تورک ادبیاتی، ماننا و ماد ادبیاتی، پارتلار و اشکانیلرین دیلی، پارتلار(اشکانیلر) دؤورو تورک فولکلورو و ادبیاتی، ایسلاما قده رکی تورک شعرینده فورمایا عایید آپاریلمیش علمی تدقیقاتلار آذربایجان تاریخ شوناسلیغی باخیمیندان سون درجه اهمیتلیدیر. بو کیتابین گیریش حیصه سینده «آذربایجان و چاغداش ایران تورکلری نین ایسلامدان اؤنجه کی قیسا تاریخی» بؤلمه سی آذربایجان تاریخی نین قدیم دؤورونون اؤیره نیلمه سی باخیمیندان اولدوقجا اهمیتلیدیر. مؤلیف بو کیتابدا معاصیر دؤورده آذربایجانین قدیم دؤور تاریخی ایله علاقه دار یازیر کی، «… آنا دیلیمیز و ادبیاتیمیزین نئچه مین ایللیک وضعیتی، کئچدیگی یوللاری، اوغرادیغی مثبت و منفی حادیثه لری بیلمک و آراشدیرماق اوچون آذری خالقیمیز و عمومیتله چاغداش ایران تورکلری نین او دؤورده کی دورومو و کئچدیگی یوللارلا ییغجام و قیسا شکیلده تانیش اولماق ضروریدیر. ایسلامدان اولکی 4-5 مین ایللیک تاریخیمیزله بو تانیشلیقدان مقصد یالنیز و یالنیز دیلچیلیک و ادبیات شوناسلیق باخیمیندان دئییل، فولکلور و ادبیاتیمیزین سیاسی، اقتیصادی و سایره تاریخی حادیثه لرله ایلگیلی اولاراق کئچدیگی یولو قیسا آیدینلاشدیریب آچیقلاماق و بو ساحه ده ایلک آددیملار آتماقدیر، یوخسا ایسلامدان قاباق نئچه مین ایللیک زنگین تاریخیمیزی، حتّی ییغجام و قیسا شکیلده بئله، یازماق اوچون جیلدلرله اثر لازیمدیر…». 17 دوکتور زهتابی نین یارادیجیللیغیندا تاریخی آسپئکتده یازیلمیش و یوخاریدا حاققیندا دانیشیلان کیتابلار و اونون دؤورو مطبوعاتدا چاپ اولونموش مقاله لری، ایران داخیلینده و بین الخالق میقیاسدا علمی کنفرانس و سیمپوزیوملارداکی چیخیشلاری محض بو ضرورتی آیدینلاشدیرماغا، آذربایجان تاریخینی شووینستلرین و سیفاریشله یازیلان اثرلرین ساختاکارلیغیندان، تحریفلریندن خیلاص ائتمه یه یؤنلمیشدیر. م. ت. زهتابی «ایسلاما قدر ایران تورکلری نین دیلی و ادبیاتی» اثرینده تاریخیمیزین قدیم دؤورو حاققیندا فیکرینی بئله عمومیلشدیریر: «تاریخه معلوم اولان میلاددان 4-5 مین ایل اولدن ایسلاما قدرکی اوزون بیر دؤورده چاغداش ایرانین بوتون غربی، مرکزی و خزرین جنوب ایالت و مرکزلرینده، شیمالی و جنوبی آذربایجان دا داخیل اولماقلا، همیشه تورک دیللی ائللر، قبیله لر، ائل بیرلشمه لری و خالقلاری یاشاییب، بشریتین و ایرانین ان اسکی و ان زنگین مدنیتینی، هونری و صنعتینی یاراداراق، اونونلا بوتون یاخین شرق، میصیر و حتّی آوروپایا اؤرنک اولموش و یول گؤسترمیشلر. چاغداش ایرانین بو گؤستردیگیمیز یئرلری نین همیشه تورک دیللی اولموش اهالیسی، گؤستردیگیمز مین ایللیکلرده واحید تورک دیلینده دانیشمیش، بشریتین ان یوکسک مدنیتلریندن بیرینی یاراتمیشلار». آذربایجان و ایران تورکلرینین ایسلامدان اؤنجه کی دیلی حاققیندا یازیر: «… آذربایجان، چاغداش ایرانین غربی، مرکزی و خزرین جنوبو و غربی ساحیللرینده ایسلامدان اول یاشامیش خالقلارین دیللری باره ده گئنیش معلومات، او دیللرین تاریخ بویو هانسی مرحله لردن کئچمه سی، قایدا- قانونلاری نین هانسی دگیشیکلیکلره اوغرایاراق بوگونکو شکله دوشمه سینه دقیق و هر طرفلی آراشدیریب اؤیرنمک اوچون هم ايلاملارین گؤستردیگیمیز لؤوحه لری (یئنه اورادا، ص.164-176)، هم ده باشقا سند و ماتئریاللاری تحقیق ائتمک لازیمدیر. لاکین بونا باخمایاراق، بیز الده ائتدیگیمیز تاریخی لؤوحه لرین و یازیلارین ماتئریاللاری اساسیندا او دؤورکی تورک دیلی ایله عموم تورک دیلی آراسیندا دیلچیلیک باخیمیندان چئشیدلی ایلگی و علاقه لری آچیب گؤسترمکله 5-4 مین ایل اولکی و دیللرینی چاغداش آذری خالقی و ایران تورکلری دیلی نین اولو باباسی اولماسینی ثوبوت ائتمه یه چالیشمیشیق. بو اسکی دیللرله چاغداش آذری و ایران تورکلری نین دیلی آراسینداکی بو علاقه و ایلگینی بیز بو دیللرین عمومی لئکسیک، اساس لغت فوندو، لغت ترکیبی، مورفولوگییا قایدالاری و عنصورلرینی مقاییسه ائتمکله گؤسترمه یه چالیشمیشیق». 18 م. زهتابی آنا دیلی ایله باغلی خاطیره لرینی «معاصیر ادبی آذری دیلی (سس – صرف» اثرینده بئله قئید ائدیر: «1945-جی (1324) ایل گلدی. «آذربایجان» قزئتی یئنه ده نشر اولماغا باشلادی. بو قزئتله تانیشلیق منی آییریلماز شکیلده آنا دیلیمه باغلادی. آنا دیلیمده یازماغا باشلادیم. بو دؤوردن آنا دیلیمی علمی جهتدن اؤیرنمک اوره گیمده مهم هدف و آرزولاریمدان بیرینه چئوریلدی. آنا دیلیمی سئودیم، سئودیکجه درینلشدیم و درینلشدیکجه اونو داها آرتیق سئودیم. اونیوئرسیتئته داخیل اولوب علمی جهتدن اؤیرنمک اوچون او زامان مؤوجود اولان بوتون قاپیلاری دؤیدوم، جان آتیب چابالادیمسا، هامیسی اوزومه باغلی اولدو.19 بو هدفه چاتماق اوچون باکی دئیه قاچاق شوروییه گئتدیم. لاکین اورادا دا صادیق پادگانلارین گؤستریشیله اونیوئرسیتئت عضوونه محاکیمه اولوناراق سیبیرده ایشله مه یه گؤندریلدیم. ایکی ایل سونرا سیبیردن تاجیکیستانین پایتاختی دوشنبه شهرینه گؤندریلدیم. بورادا اؤیرندیم کی، شورویده اونیوئرسیتئته داخیل اولماق اوچون اورتا مکتب دیپلومو لازیمدیر. من ایسه اورتا مکتب دیپلومومدان (دانشسرا و شش ادبی فیردوسی) هئچ بیریسینی اؤزومله گتیره بیلمه میشدیم. بیر ایل بورادا آخشام مکتبینده اوخویوب دیپلوم آلاراق اونو بیر عریضه ایله باکی اونیوئرسیتئتینه گؤندردیم. ایکی هفته سونرا اورادان مثبت جواب آلدیقدان، کیتابلاریمی ییغیشدیریب باکیدا اوخوماغا گئتدیم و یاتاقخانادا یئرلشدیم. هله اوخو ایلیندن اون گون کئچمیشدی. درسلر تمام یولونا دوشمه میشدی. گونلرین بیرینده یاتاقخانا مسئولو (مودیر- س. ت.) یانیما گلیب آدیمی سوروشدوقدان سونرا: – سنی اونیوئرسیتئتین رئکتورو چاغیریر، دئدی گئت گؤر نه دئییر. ائشیمیشدیم کی، باکی اونیوئرستئتی نین رئکتورو بؤیوک کیمیاچی، ایختیراچی آکادئمیک ناخچیوانلی یوسیف محمد علیئو ایدی. او، ایکینجی دونیا موحاریبه سی دؤورو کیمیا علمی ساحه سینده کی یئنی علمی ایختیرالاری ایله سووئت اوردولاری نین قطعی مغلوبیتدن نیجات وئرمیشدی. رئکتورون اوتاغینا گئتدیم. کاتیبه سی آدیمی سوروشوب ایچری گیردی و قاییداراق: – بویورون دئیه منی ایچری بوراخدی. ایچری داخیل اولوب سالام وئردیکده، اؤز استولو آرخاسیندا اوتورموش آکادئمیک یوسیف محمد علیئو آدیمی و هر هارالی اولدوغومو سوروشدوقدان سونرا: – هانسی فاکولته ده اوخوماق ایسته ییرسن؟، – دئیه سوروشدو. – آذربایجان دیلی و ادبیاتی فاکولته سینده، – دئیه جاواب وئردیکده، رئکتور قاباغیندا اولان دیپلوما ایشاره ائده رک، – بئله یاخشی قییمتلرله نه یه اورادا اوخویورسان، گل کیمیا فاکولته سینده اوخو، دئدی. – حؤرمتلی آکادئمیک، منیم خالقیمین احتییاجی بونادیر، – دئیه جاواب وئردیم. بو سؤزلریمی ائشیدن اونیوئرسیتئتین رئکتورو آکادئمیک ايلان وورموش کیمی دیک یئریندن قالخیب گلدی و منیمله صمیمی و مؤحکم ال وئره رک، – سنه مووفقیتلر آرزولاییرام، – دئیه رک منی یولا سالدی. … باکی اونیوئرسیتئتینی قورتارماغا یاریم ایل قالاندان همین اونیوئرسیتئتین شرق شوناسلیق اینستیتوتوندا عرب دیلی و ادبیاتینی تدریس ائتمه یه و ائله بو گونلرده آنا دیلی باره ده ده الده ائتدیگیم بیلیگی خالقیما چاتدیرماق حاققیندا فیکیرلشمه یه باشلادیم. آخی خالقیمین اونا احتیاجی وار ایدی. بو هدفه چاتماق اوچون خالقیما قوووشمالی ایدیم. خالقیما قوووشماق اوچون ده اولا، اؤزوم سووئت بیرلیگی نین دمیر دیوارینی یاریب اورادان چیخمالی و ایکینجیسی، قولدور شاه رئژیمینی زامان دئویرمه لی ایدی». 20 ایران اینقیلابیندان سونرا وطنی تبریزه دؤنن دوکتور تبریز اونیوئرستیتینده تدریسی و اونا اولان ماراق حاققیندا بئله یازیر: « … ایران اینقیلابی غلبه چالدی و قولدور شاهیلق رئژیمی دئوریلدی. اینقیلابدان بیر هفته سونرا وطنه دؤنوب خیدمت ائتمک اوچون موقتی حؤکومته موراجیعت ائتدیم. مثبت جاواب آلدیقدان، اینقیلابین غلبه سیندن بئش آی سونرا، او خیال ایله باشا چاتاجاق، وطنه قاییتدیم و نئچه آی سونرا تبریز اونیوئرسیتئتینده آذربایجان تورکجه سی و عرب دیللرینی تدریس ائتمه یه باشلادیم. اوتوز ایلدن سونرا خالقیمین ایچینده اولماق، تبریز اونیوئرسیتئتینده تدریس زامانی یوزلرله گنج آذربایجان قیزلاری و اوغوللاری ایله یاخیندان تانیشلیق نتیجه سینده خالقیمیزی نه سوییه ده و نه درجه ده قاوراماغا حاضیر اولدوغونو بیلمه دیگی پئداقوژی بیر حقیقتین نبضینی تاپدیم، حیس ائتدیم کی، خاریجده چاپ ائتدیردیگیم «ایران تورکجه سی نین صرفی (مورفولوگییاسی)» کیتابی نین دیلی و سوییه سی یوکسکدیر. بونا گؤره ده تبریز اونیوئرسیتئتینده آنا دیلیمیزی تدریس ائدرکن، تنظیم ائتدیگیم کوپیالاری دیل و سوییه جهتدن ساده لشدیردیم. اونیوئرسیتئتلر باغلاندی کوپیالار یاریمچیق قالدی. لاکین من آنا دیلیمیزی اؤیرنمک اوچون بیر یول یاراتماق ایشیمه داوام ائتدیم و تبریز اونیوئرسیتئتینده ایشله ییب «لئکسیولوژی زبان ادبی معاصر آذری» («معاصر آذربایجان ادبی دیلی نین لئکسیکولوگیاسی- س. ت.») اثرینی یازدیغیم زامان آنا دیلیمیزی اؤیرنمک مقصدیله موراجیعت ائدن گنجلردن ایستیفاده ائده رک، «آنا دیلیمیزی اؤیرنک» آدلی دیلیمیزین سس بؤلومو و مورفولوگییاسینی احاطه ائدن اولدوقجا قیسا، ساده بیر کیتاب یازدیم. بو کیتابدان بعضی گنجلر یارارلاندیلار». 21 «علی آغا واحیددن خاطیره لریم» کیتابیندا علی آغا واحیدین قیسا ترجمه یی حالی، واحیدین سؤیله دیگی اؤز خاطیره لریندن، علی آغا واحیددن خاطیره لریم، حسین جاویدین سون اثرلری نین فاجیعه سی، دوستوم علی آغا واحیدین عزیز خاطیره سینه، واحیدین غزلده موفقیت سیرلریندن بحث ائدیر. 20-جي عصر آذربایجان ادبیاتی نین ان مشهور، بؤیوک و اساس غزل شاعیرلریندن، معاصیر آذربایجان ادبیاتی نین غزل شاعیری اولان علی آغا واحیدین حیاتی نین سون ایلینه عایید بو خاطیره لریم ایکی جوردور: 1- او خاطیره لر کی، اونلاری علی آغا واحید، ترجومه زامانی یورولوب ایستیراحت ائدرکن، اؤز جاوانلیق و کئچمیش حیاتیندان سؤیله میشدیر. یازدیغیم، گونلرینی بئله قیده آلدیغیم بو خاطیره لر علی آغا واحیدین اؤز شخصی خاطیره لریدیر و شاید اونلارین هامیسی و یا بعضیلرینی باشقالاری دا قیده آلمیشدیر. 2- او خاطیره لر کی، اونلار، ایستر فضولی نین غزللرینی ترجومه ائدرکن، ایسترسه سونرالار، شاعیرین حیاتی نین سونونا قدر تانیشلیق، ایلگی و علاقه لریمیز نتیجه سینده یارانمیشدیر. بو خاطیره لر واحیدله علاقه دار اؤز خاطیره لریمدیر کی، اونلارین داخیلینده شیرین و آجی حادیثه لر واردیر». 22 همین کیتابدا یازیر: «بیر گون علی آغا واحید بئله نقل ائدیردی: من یازیچیلار جمعیتی نین عضوو ایديم، غزله کؤهنه شعر نؤوو کیمی باخیلدیغیندان، منه بیر او قدر اهمیت وئریلمز و جمعیتین بعضی ایجلاسلارینا چاغریلمازدیم. بیر گون موحاریبه دن سونرا، یازیچیلار جمعیتیندن منه خبر گؤندردیلر کی، ایراندان یازیچی نماینده لری گلیب و منیمله گؤروشمک ایسته ییرلر، یاخشی گئیین گل. گئیینیب تازه قالستوکومو ووروب، «آللاه خئییر ائیله سین»، – دئیه 26-لار (ایندی ساحیل باغی) کناریندا یئرلشن یازیچیلار جمعیتینه گئتدیم. منی تهراندان گلن نماینده لره تانیش ائتدیکده، اونلار بیر آز تعجبلندیلر، ائله بیل کی، منی یئکه جثه لی بیر آدام گؤرمک فیکرینده دیرلر. نماینده لر منیمله فارسجا دانیشدیقدا، من بیلدیردیم کی، حافیظی بیر آز باشا دوشورم، آما دانیشا بیلمیرم. نماینده لرین بیری منیمله تورکجه دانیشماغا باشلادی و بیر سیرا سؤاللار وئردی، او جومله دن سوروشدو: – اوستاد، سیز هانسی اونیوئرسیتئتی قورتارمیسینیز؟ – باکی نین داغلی محلله سی نین آیاق یامیانلار اونیوئرسیتئتینی، – دئیه جاواب وئردیکده نماینده لر نه دئمک ایسته دیگیمی باشا دوشمه دیلر و بیزیمکیلر شرح وئردیلر کی، اونیوئرسیتئت قورتارمامیشام». 23 زهتابی واحیدله باغلی خاطیره لرینده یازیر: «علی آغا واحید عروض وزنينین خصوصیتلرینی نظری جهتدن اوخومامیشدی… لاکین بو وزنین بوتون خصوصیتلرینی و اینجه لیکلرینی ائله درین منیمسه میشدی کی، ترجومه زامانی ترجومه ائتدیگیم و یا ائتدیگیمیز غزللری سون کره اوخویارکن، وزنله علاقه دار بیر اوزون هئجانین یئرینه سهو اولاراق قیسا ایشلنمیش میصراعني ایشلتدیکده، درحال «اؤلچودن چیخدین»، – دئیه دیک یئریندن قالخیب اعتیراض ائدر و بیرلیکده او خطانی دوزلدردیک». 24 پروفئسسور زهتابی تبریز شهرینده چوخلو آذربایجانسئور دوستلاری ایله «آذربایجان مدنیت اوجاغی»نی قوردولار. او، نئچه ایللر بویو آردی- آراسی کسیلمه دن بو اوجاغین ایجلاسلاریندا ایشتیراک ائدیب، خالقیمیزین ادبیات و کئچمیش تاریخینی تانیتدیرمیشدیر. بو اوجاق ایندی ده دوکتورون قوردوغو اساسدا داوام ائدیر. بو جهتدن گونئی آذربایجاندا زهتابی ایدئیالارینا سؤیکنن یئنی مکتبین فعالیتی دیقتی چکیر و بو مکتبین ایشتیراکچیلاری آذربایجان تاریخی نین قدیم دؤورونو اوبیئکتیو قییمتلندیرمک جهتدن زهتابی عنعنه لرینی اوغورلا داوام ائتدیریرلر. حال- حاضیردا گونئی آذربایجاندا و ایراندا دؤورو مطبوعاتدا چاپ اولونموش مقاله لرین و کیتابلارین معین قیسمینده زهتابی تدقیقات خطی نین داوامی آچیق آیدین گؤرونور.
قايناقلار:
1. Sübhan Talıblı. Doktor Məhəmmədtağı Zehtabinin həyat və yaradıcılığına bir baхış (tariхi aspektdə). AMEA Nəsimi adına Dilçilik Institutu, Bakı, 2002,səh. 267-269. 2- محمدتاغی زهتابی. «ارمغان آذربایجان» درگیسی (تورک و فارس دیللرینده). «21 آذر» نهضتی نین یارانماسی، 3-جو ایل، شماره 40، دوشنبه، 15 آذر آیی، 1383، ص.74-77 3- «دیلماج» درگیسی (تورک و فارس دیللرینده)، یانوار 2004 (دی آیی، 1383)، ص. 8 4. Sübhan Talıblı. Professor Məhəmmədtağı Zehtabi və onun əsərləri haqqında. AMEA Folklor Instiututu «Elmi aхtarışlar» (Folklorşünaslıq: filologiya, fəlsəfə, tariх, incəsənət və nəzəriyyə aspektləri) ХХI, Bakı, 2006, səh. 31. 5- محمدتاغی زهتابی (کیریشچی)، «ایران تورکلری نین اسکی تاریخی»، ان قدیم دؤوردن ایسگندره قدر، بیر جیلد، تبریز 1378، 880 ص. 6- محمدتاغی زهتابی (کیریشچی). «ایران تورکلری نین اسکی تاریخی». ان قدیم دؤوردن ایسگندره قدر، بیر جیلد، تبریز 1378، ص. 12 7- یئنه اورادا، ص. 16 8- یئنه اورادا، ص. 34-35 9- یئنه اورادا، ص. 148-149 10- یئنه اورادا، ص. 154-155 11- یئنه اورادا، ص. 34-35 12- محمدتاغی زهتابی (کیریشچی)، «ایران تورکلری نین اسکی تاریخی»، ایسگندر دؤوروندن ایسلاما قدر، ایکی جیلد، تبریز 1999 (1379)، ص. 21، 24-25 13- یئنه اورادا، ص. 21، 22-25 14- یئنه اورادا، ص. 131-132. 15- «دیلماج» درگیسی (تورک و فارس دیللرینده). یانوار 2004 (دی آیی، 1383)، ص.8 16 – محمدتاغی زهتابی (م. شبوسترلی)، «ایسلاما قدر ایران تورکلری نین دیلی و ادبیاتی»، تبریز، «اختر» نشریاتی، 1380، 176 ص. 17- یئنه اورادا، ص.164-276 18- یئنه اورادا، ص.30 19- محمدتاغی زهتابی. معاصیر ادبی آذری دیلی (سس – صرف)، تبریز «آشینا»، 1379 (335 ص). 20- یئنه اورادا 21. Sübhan Talıblı. Məhəmmədtağı Zehtabinin əsərlərində ana dili problemləri. «Vətəndaş Həmrəyliyi» qəzeti. 44 (451) 21-25 iyun 2006. 22- محمدتاغی زهتابی (م. شبوسترلی). علی آغا واحیددن خاطیره لریم، تبریز، «اختر» نشریاتی، 2001 (1380)، ص.30 23- یئنه اورادا، ص. 31 24. Sübhan Talıblı. «Əbədi təqib». «Vətəndaş Həmrəyliyi» qəzeti. 74 (386) 28 sentyabr-2 oktyabr 2005 və 75 (387) 2-5 oktyabr 2005-ci il nömrələri.
|
||
پروفئسسور محمدتاغی زهتابی نین حیاتی و علمی یارادیجیلیغی حاقیندا
