|
ایراندا محلی، منطقهای و عموم اؤلکه(1)دیللر
ح . راشدی
دیل انسانین معنوی ثروتیدیر. کئچمیشده ابتدایی انسانلار دیلدن یالنیز گون احتیاجلارینی تأمین ائتمک اوچون استفاده ائدیردیلرسه بو گون دیل، ادبیات و مدنیت بیر میلّتین هویت، شخصیت و موجودیت سندی کیمی اؤزونو گؤستریر.
شفاهی دیل و خالق ادبیاتی هر بیر میلّتین ادبیات و مدنیتینده مهم رول اویناییر، لاکین یازیلی دیل و ادبیات او خالقین تاریخه ثبت اولونموش وارلیق سندیدیر!
یازیلی دیلی اولمایان و یا داها دوغروسو دیلینی کلاسیک شکیلده ابتدایی مکتب – مدرسه ده ، اورتا و عالی تحصیل اوجاقلاریندا اوخومایان خالق اؤز استعداد و باجاریقلارینی دوغما دیلینده انکیشاف ائتدیرمهیه ایمکان تاپماییب واقعی تاریخ، ادبیات و مدنیتینین مطالعهسینده بئله اوزاق قالاجاقدیر !
بئله بیر خالق آنا دیلینده مدنی بوشلوق حیس ائدهرک یابانجی بیر دیل و مدنیتده ارییب قاریشماغا مئیل گؤسترهجکدیر.
ایران داخیلینده بو اؤلکهنین چوخ نفوسونو و ایران جمعیتینین نسبی اکثریتنی تشکیل ائدن تورکلرین دیلی آذربایجان تورکجهسی و یا خلاصه اولاراق تورکجه آدلانیر؛ آذربایجان تورکجهسی دونیانین باشقا جانلی دیللری کیمی ایکی حیصهدن تشکیل تاپیر، اونون بیرینجی حیصهسی دانیشیق یا شفاهی دیل و ایکینجی حیصهسی یازیلی و یا ادبی دیلدیر.
یازیلی دیل و یا باشقا سؤزله دئسک ادبی دیل بیر دیلین مختلیف لهجهلریندن تشکیل تاپمیش علمی، منطقی و گراماتیک «اورتاق» دیلیدیر کی، سؤزلر او دیلین قانونلاری چرچیوهسینده اسم، فعل، صفت و باشقا آرتیرمالار ترکیبینده دولغون جمله و معنالاری افاده ائدیر.
آذربایجان جمهوریتیندن توتاراق جنوبی آذربایجان، تورکیهنین شرق حیصهسی، عراقین شمالی و ایرانین مختلیف اوستانلاریندا یاشایان تورک دیللیلر، آذربایجان تورکجهسینین مختلیف لهجهلرینده دانیشانلاردیلارکی، اونلارین هامیسینین اورتاق و ادبی دیلی «آذربایجان تورکجهسی» و خلاصه اولاراق تورکجه و یا تورکو آدلانیر. آذربایجان تورکجهسینده دانیشانلارین اکثریتی تاریخی آذربایجان(۲) منطقهسینده یاشادیقلاری اوچون دیلچی عالیملر بو دیله ” آذربایجان تورکجهسی” آدی وئرمیشلر، لاکین بو گون بو دیلده دانیشانلار یالنیز تاریخی آذربایجان محدودهسینده یوخ، بلکه ایرانین بیر چوخ شهر و کندلرینده یاشاماقدادیرلار.
1372- نجی ایل (م. ل 1993) تهران و تبریزده بوراخیلان همشهری و فروغ آزادی گوندهلیکلرین یازدیقلارینا اساسلاناراق ایران جمعیتینین 7/3 (یئددیدن اوچ) و تهران نفوسونون 5/3 (بئش دن اوچ) حیصهسی تورک دیللی عایلهلرینه منسوبدور؛ باشقا سؤزله دئسک بو گون ایرانین 63 میلیون جمعیتینین 27 میلیونو و تهران شهرینین 10 میلیون نفوسونون آلتی میلیونو تورک دیللیدیر.
بو او دئمهکدیر کی، ایران تورکلری نسبی باخیمدان ایران جمعیتینین اکثریتینی تشکیل ائدیرلر و اونلارین سایی ، بو گون اکثریت گؤسته ریلن فارس دیللی لرین ساییندان آرتیقدیر!
ایران مملکتی اراضی باخیمیندان بؤیوک اؤلکهدیر، بو گئنیش اراضی ده یاشایان خالقلارین طبیعی کی، دیللری ده چئشیتلیدیر.
دیل باخیمیندان ایران خالقلارینین دیلینی اساس اوچ حیصهیه بؤلمک منطق و حقیقته اویغوندور؛ بو دیللر “محلّی، منطقهای و عموم اؤلکه” دیللر ترکیبینده اؤزونو گؤستریر…..!محلی، منطقهای و عموم اؤلکه دیل نه دئمهکدیر؟!
1- محلی دیل:
محلی دیل ائله بیر دیلدیر کی، دیلچی عالیملر اونو باشقا بیر دیلین لهجهسی یوخ، مستقل بیر دیل کیمی تانییرلار؛ بو دیل اؤلکهنین بیر و یا ایکی شهر و نئچه کند محدوده سینده دانیشیلیر و اونون سؤز منبعی و مشخص دیل قانونلاری واردیر، مثال اولاراق ایران داخیلینده «سمنان دیلی» محلی دیل چرچیوهسینده یئرلهشیر و اونون دانیشیلان محدودهسی سمنان شهری و اونون حومهسینده خلاصه اولور.
سمنان دیلی اسلام حاکیمیندن سونرا دری دیلینین ایراندا یاییلماسیندان قاباق بو اؤلکهنین مرکز، جنوب و جنوب غربینده دانیشیلان پهلوی دیلینین قالیقلاریندان ساییلیر و اونون تاریخی، فارسلارین بو گونکو دانیشدیقلاری فارسی و یا دری دیلینین تاریخیندن قاباغا عایددیر.
2- منطقهای دیل:
3- بو دیل مستقل دیللر سیراسیندا دایاناراق شفاهی ادبیاتلا یاناشی، محدود اولارسادا اؤزونه مخصوص کئچمیش و معاصر یازیلی ادبیات و مدنیتی واردیر، ایراندا منطقهای دیلین نفوذ دایرهسی بیر و یا ایکی اوستاندا محدودلاشیر، بو محدودده یاشایانلار اورتاق بیر دیل، مدنیت، فولکلور، عادت و عنعنهیه مالیکدیرلر و اراضی باخیمیندان اونلارین اکثریتی یاپیشیقلی بیر بولگه محدودهسینده یاشاییرلار.
ایران اؤلکهسینده «کورد» و «بلوچ» دیللری منطقهای دیل سیراسیندا یئرلهشیرلر.
4- عموم اؤلکه (سرتاسری) دیل:
عموم اؤلکه دیل مستقل دیل خصوصیتلرینی داشیاراق او دیللره دئییلیر کی، بیر اؤلکه ده بو دیلده دانیشانلار بیر و یا ایکی اوستاندا یوخ، بلکه اؤلکهنین مختلیف اوستانلاریندا و گئنیش بیر اراضی ده یاشاییرلار، باشقا سؤزله دئسک عموم اؤلکه دیلینده دانیشانلارین سایی منطقهای دیلده دانیشانلارین ساییندان چوخ و اونلارین یاشادیقلاری یئرلر ایسه منطقهای دیلده دانیشانلارین اراضی محدودهسیندن گئنیشدیر.
عموم اؤلکه دیلده دانیشانلارین اکثریتی بیر نئچه اوستانلاردان تشکیل تاپمیش بوتوو اراضی ده یاشادیقلایندان علاوه مملکتین مختلیف و بیر – بیریندن فاصلهلی اولان اوستانلاریندا یئرلهشن شهر و کندینده ده یاشاماقدادیرلار.
عموم اؤلکه دیلین اؤزونه مخصوص شفاهی خالق ادبیاتی، فولکلورو، اورتاق ادبی دیلی، دیل قایدا، قانونلاری، کئچمیش و معاصر مکتوب ادبی اثرلری، کلاسیک و خالق موسیقی نوعلری، تانیمیش شاعیر، یازیچی عالیملری و تاریخی- سیاسی- فلسفی شخصیتلری واردیر.
عموم اؤلکه دیل او دیلدیرکی، اؤلکهنین جمعیت ترکیبینده اونون دانیشیق وسعتی گئنیش دیر و مملکتین یوکسک سویهلی اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شخصیتلرینین بیر چوخ تعدادی او دیلی بیلیر و او دیلده دانیشیرلار؛ و نهایت عموم اؤلکه دیل او دیلدیر کی، اونون نفوذ دایرهسی اؤلکهنین پایتختینده گئنیش وسعتده و عموم خالق آراسیندا آشکارا حیّس اولونور.
بئله معیارلاری نظره آلاراق ایکی دیل، ایراندا عموم اؤلکه دیل سیراسیندا یئرلهشیر، بو ایکی دیلین بیری «آذربایجان تورکجهسی» و اکینیجیسی «فارس دیلی»دیر.
آذربایجان تورکجهسینده و فارس دیلینده دانیشانلار ایرانین یالنیز بیر و یا ایکی و حتی اوچ اوستانلاریندا یوخ، بلکه اؤلکهنین بیر چوخ اوستانلاریندا یاشاییب و یاشاماقدادیرلار. ایران اؤلکهسی محدودهسینده، آذربایجان تورکجهسینده دانیشانلار اراضی باخیمیندان بو گونگو اون (10) یاپیشیق، شرقی و غربی آذربایجان، اردبیل، زنجان، همدان، قزوین، مرکزی، قوم، گیلان و تهران اوستانلاریندان علاوه یوز ایللر بلکه ده مین ایللردیر خراسان، فارس، اصفهان و کرمان اوستانلارینین شهر و کندلرینده یاشاماقدادیرلار.
داها دوغروسو ایرانین 28 اوستانینین اون دؤردونده، یعنی بو اؤلکه تورپاغینین تقریباً یاری اراضیسینده تورک دیللیلر یاشاییر و بو دیلده دانیشیرلار. هله بو قیاس دا، ایشلریندن آسیلی اولاراق ایرانین ان اوجقار فارس و غیرفارس دیللی شهرلرینده اقتصادی، سیاسی، مدنی- فرهنگی و نظامی مرکزلرینده فعالیت ائدن تورکلر نظرده توتولمامیشدیر.
فارس دیلینده دانیشانلار ایسه تورک دیلینده دانیشانلار کیمی ایرانین بیر چوخ اوستانلاریندا یاشاییرلار؛ فارسی دیلی ده آذربایجان تورکجهسی کیمی ایرانین باشقا عموم اؤلکه و یا سرتاسری دیلیدیر.
ایکی و حتی اوچ دیلین بیر اؤلکهده رسمی و یا عموم اؤلکه دیل اولماسی هئچده یئنی بیر حادثه دئییلدیر، انکیشاف ائتمیش اؤلکهلردن توتاراق اوچونجو دونیا ساییلان دونیا اؤلکهلرینین سیاسی شخصیتلری، بیر اؤلکهده یاشاییب آمال- آرزولاری بیر اولوب دیللری متفاوت اولان اؤلکه خالقلارینین دیل، ادبیات، مدنیت، عادت، عنعنهلرینه قیمت وئریر و اونلارین آنا دیللرینده تحصیل آلماقلاری نین اهمیتینی یاخشی باشا دوشورلر. اونلار اؤلکهنین ادبیات و مدنیت انکیشافینی یالنیز بیر دیلده یوخ بلکه اؤلکهنین بوتون خالقلارینین دیل، ادبیات و مدنیت انکیشافیندا گؤرورلر.
سوئیس کیمی کیچیک بیر اؤلکهده اوچ دیل، کانادادا ایکی، بلژیک ده اوچ، ایرلندده ایکی، سنگاپور دا دؤرد، فیلیپین ده اوچ، چین ده بئش، جنوبی آفریقادا ایکی، تانزانیادا ایکی و حتی افغانستان کیمی دونیانین ان دالی قالمیش اؤلکهسینده ایکی دری و پشتو دیلینین رسمیتی واردیر. (۳)
ایران چرچیوهسینده، محلی، منطقهای و عموم اؤلکه دیللری موقعیتلری و گئنیشلیکلری ایله اویغون منطقه و اؤلکه ایمکانلاریندان فایدالانماغا حاقلیدیرلار!
ایران ادبیات و مدنیتی رنگارنگ و عطیرلی چیچکلرله بزهنن گولوستانا بنزهییرکی، بو گولوستاندا بوتون چیچکلری سووارماق و تغذیه ائتمک لازیمدیر، بیر گولو بئجهریب باشقالارینا اعتناسیز قالماقلا بو گولوستاندا گؤزهللیک و جاذبه اولمایاجاقدیر؟!
ایران مدنیتی یابانجی مدنیت هوجوملار قارشسیندا دایانیب اؤز واقعی و هر طرفلی انکیشافینا چاتماق اوچون اؤلکه دیللرینه قیمت وئرمهلی و بو دیللرده اولان اینجهلیک و گؤزهللیکلری انکیشاف ائتدیرمهلیدیر.
بو دیللر اؤز موقعیت و نفوسلاری ایله اویغون کلاسیک شکیلده مکتب- مدرسه و دانشگاهلاردا تدریس اولمالی و اؤیرهنیلمهلیدیرلر. مثلاً محلی دیلین فارس دیلی ایله یاناشی ابتدایی اوچونجو صنیف دن بئشینجی صنیفه قدر محل مکتبلرینده اؤیرهنیلمهسی، منطقهای دیلین ایسه فارس دیلی یانیندا اوچونجو صنیف دن بئشینجی صنیفه قدر اوچ ایل اوستان مکتبلرینده و ایکی واحد اختیاری درس کیمی اوستان دانشگاهلاریندا تدریس اولماسی نظره توتولور.
لاکین آذربایجان تورکجهسی و فارس دیلی ایکی «عموم اؤلکه» دیللری عنوانیله ابتدایی، اورتا و عالی تحصیل اوجاقلاریندا و مختلیف تخصصلرده درس وئریلمهلی و بو دیللرین ادبیات، مدنیت، موسیقی ، فولکور، عادت و عنعنهلری رادیو، تلویزیون مطبوعات و باشقا جمعی ارتباط یوللاریلا انکیشاف ائتدیریلمهلیدیر !
بئله بیرتدبیرین حیاتا کئچمهسی یقین کی، ایران اسلام جمهوریسی اراضیسینده یاشایان میلّت لر ، خصوصیله ایکی بؤیوک قارداش، یعنی تورک و فارس خالقلاری آراسیندا داها آرتیق دوستلوق، بیرلیک، متقابل و حقیقی احترام حیّسینین یارانماسینا سبب اولاجاقدیر.
دئییلمهسی یئرینه دوشر کی، ایندیلیکده یالنیز چوخ کیچیک اقلیت ساییلان و ایراندا 96 مین نفر(۴) نفوسا مالیک اولان ائرمنیلر ابتدایی، اورتا و عالی تحصیل اوجاقلاریندا اؤز دیللرینده تحصیل آلیرلار !
سون شهریور 1377
………………………………………………………………………………………..
(!) – سرتاسری
(۲) – قدیم ماد محدودهسی نظرده توتولور
(۳)- اطلس جغرافیای ایران
(۴) – 1365 – نجی ایل ساییمی (کتاب آمار ایران)
|
