بورچالي بؤلگه سي گورجوستانين گونئي-باتيسيندا يئرلشن ان قديم تورک اوبالاريندان بيريدير. هله خي يوزيلده قوروجو داوودون دؤورونده ” ديدي تورکوبا ” (بؤيوک تورکئلي) کيمي چار داوودون دؤولت خريته سينده آدي چکيلير. بورچاليدا يوزدن چوخ قديم تورک تاريخي آبيده سي مؤوجوددور. آنجاق سکسن ايل عرضينده بير دفعه ده اولسون، نه آذربايجان، نه ده تورکييه موتخصيصلري بو آبيده لرله (گرگينج) ماراقلانماييبلار. ائله اونا گؤره ده چوخ آسانليقلا بو آبيده لره گورجولر بو گون اؤزلري نين تاريخي آبيده لري کيمي يييله نيرلر. اونلاري ايسته ديکلري کيمي تمير ائديب، ايچريسينده اوتورورلار. بو قديم تيکيليلر کؤرپولردن، قالالاردان و کيلسه لردن عيبارتدير. اونلاردان بعضيلري حاقيندا قيسا بيلگيلر وئرمک مقصدينديم.
بولوس (بولنيسي) رايونونون کپنکچي کندي نين دوغوسوندا ” ساري کيلسه ” آدلي ياريوچوق کيلسه ده 1960-70-جي ايللرده ” گورجوستان آرخئولوژي ائکسپئديسيياسي ” کشفيات ايشلري آپاران زامان اوچ مئتر درينليکده ايو يوزيله آيد ائديلن گنج اوغلان قبري تاپيلميش، اونون سينداشيندا قديم تورک ديلينده يازي آشکار ائديلميشدير. اورادا يازيليردي: ” کپنکچي خاقانين اوغلو گنج، ” کپنکچي چايي ” ندا بوغولوب اؤلدو ” . همين داش ايکي ايل طيفليس تاريخ موزهينده ساخلانيلدي، ايکي ايلدن سونرا موزهدن گؤتورولدو…
کپنکچي نين ايچينده چاتاق (پولاداوري) يولونون ساغيندا ” قوچدو کيلسه ” و يوزيله آيد ائديلير. 1930-40-جي ايللرده کيلسه نين اطرافيندا يوزلرله قوچ هئيکللي قبير داشلاري وار ايدي. بو گون بير دنه سي ده يوخدور. دئييلنه گؤره نه واختسا گورجولر ماشينا دولدوروب آپاريبلار. حال-حاضيردا کيلسه ساغلام دورومدا، ايشلک حالدادير. گورجو کئشيشي ده… يييله نيب ايچينده ياشييير.
خاچين کندي ايله آغاليق آراسيندا بولوس (بولنيسي) سييونو دئييلن بؤيوک، عظمتلي کيلسه يئرلشير. کيلسه نين اطرافيندا چوخلو قبيرستانليق وار. واختي ايله بوردا چوخلو قوچ هئيکه لي ده وار ايدي. بو گون کيلسه گؤزل تمير اولونوب… اونون دا ايچريسينده کئشيش اوتورور.
کپنکچي نين باتيسيندا ” کپنکچي چايي ” نين ساغ ساهيلينده ” يازيلي کيلسه ” آدلي کيلسه ده بو گون ياخشي تمير اولونوب و ايچريسينه کئشيش قويولوب…
کپنکچي نين گونئيينده تاليفليدان بير کيلومئتر آرالي، مئشه ليکده ” کيلسه لي ” دئييلن يئرده قديم کيلسه و اطرافيندا قبيرستانليق وار. اونو دا تمير ائديب ايچينه کئشيش قويوبلار. چاتاق يولو مئشه سينده ” جينني بينه ” دئييلن يئرده (همين يئره ” مئهديلي يوردو ” دا دئييلير) ايچريسي بزه ديلميش حالدا بالاجا بير کيلسه وار. اطرافيندا ايسه اللري چارپازلاشميش اينسان فيقورلو قبير داشلاري واردير. اوندان بير کيلومئتر آرالي، داغين باشيندا عظمتلي بير کيلسه ده وار. بو گون هر ايکيسينده کئشيش دورور…
پورت-پورت دئييلن يئرده کي کيلسه نين ده اطرافيندا قبيرستانليق وار. قبيرستانليقدا الي چارپازلاشميش داش هئيکللر، قوچ هئيکللري وار ايدي. ايندي قوچ هئيکللري يوخ ائديليب، کيلسه ايسه باخيملي حالدادير، ايچريسينده ده… معلومونوز… کئشيش دورور.
ساراي يئرينده کي ، ” يازيلي کيلسه ” نين ده اطرافي قبيرستانليقدير. قاپيسيندا کيتابه مؤوجوددور. موتخصيصلرين دئديکلرينه گؤره، کيتابه دهکي يازيلار گورجو ديلينده دئييل.
آبداللي کندي ايله کوئشي کندي آراسينداکي تپه باشيندا چوخ عظمتلي اولان ” آبدال قالاسي ” اوجالديليب. دئييلنه گؤره قالا 5-6-جي يوزيللره آيد ائديلير. 1940-45-جي ايللرده قالانين قاپيسي نين اوستونده ايکي مئتردن آرتيق اوزونلوغو اولان نهنگ بير کيتابه وار ايدي. يئرلي خالقين دئديگينه گؤره، طيفليسدن گلن موتخه سيسلر دئييبلر کي، يازي قديم تورک-موغول ديلينده دير. 1955-جي ايلده يولوم بير داها اورا دوشدو. آنجاق آرتيق کيتابه گؤتورولموشدو… يئرلي خالق دئدي کي، طيفليسدن گلن بريقادا داشي چوخ چتينليکله سؤکوب طيفليسه آپاردي. اگر يازي گورجو ديلينده اولسا ايدي، بئله بير عظمتلي قالانين کيتابه سيني سؤکمزديلر. دئمک ” چووالدا جيدا وار ” .
تاريخده بير چوخ اولايلارين شاهيدي اولان باشيبلالي باشکئچيد (دومانيس (دمانيسي)) قالاسيندا دا کيتابه وار ايدي. آنجاق سون زامان کيتابه ني گؤرمه ديم.
شمشوغلو کندينده کي کيلسه لر هله يارارلي حالدادي. اورداکي خاچلارين اوزرينده بوتا شکيللري حک اولونوب. بئله خاچلاري گورجولر هاردا تاپسالار، اوخالاييب محو ائديرلر. بو کيلسه يه اوخشار ديگر بير کيلسه ده، ” سککيز آياق ” آدي ايله فاخرالي ياخينليغيندادير. او دا ساغ-سالاماتدير.
داربازلا گولؤيور ياخينليغيندا آلبان کيلسه سي آديندا سالامات ساخلانيلميش بير کيلسه وار. دئييلنه گؤره چار روسيياسي قافقازا گلنه قدر بو کيلسه ده اطراف خالقلار عيبادت ائديب. اونو دا قئيد ائديم کي، کيلسه نين اطرافيندا يالنيز آذربايجانليلار ياشايير…
کولاگير کندي نين گونئيينده، خرام چايي نين سول قيييسيندا دؤرد کونج هؤرولموش، 4-5 هئکتار ساهه ني اهاته ائدن چوخ عظمتلي ” آغجا قالا ” اوجالير. تاريخين دئديگينه گؤره آغجا قالا قازان خانين، هسن پادشاهين، اونون اوغلو سولطان ياقوبون يورد يئري اولوب. قالانين ايچريسينده 4-5 مئتر هوندورلوگونده بير توربه وار ايدي. توربه نين اطرافي آغ پارلاق چيني اوزرينده، عرب يازيلاري ايله دولدورولموش ساخسي ايله اؤرتولموشدو. خالق اونو ” آغ پير ” دئيه زيارت ائديردي. 1935-جي ايلده قالاني تمير ائتمک آدي ايله ” آغ پير ” اي سؤکدولر. بوتون يازيلي چيني ساخسيلاري آرابالارا يوکله ييب خرام چالاسينا تؤکدولر. ايندي همين پيرين يئرينده گورجولر کيلسه تيکيبلر. ايچريسينده کئشيش اوتوروب، قالاني موناستر ائديبلر…
طيفليسده سنان داغي نين گونئي طرفينده موسلمان قبيرستانليغي نين ياخينليغيندا شئيخ سنان توربه سي اوجاليردي. واختيله بؤيوک شاعيريميز هوسئين جاويد توربه ني زيارت ائتميش، قارشيسيندا دوراراق اونا شئير ايتحاف ائتميشدير. بو گون توربه خاراباليغا چئوريليب. شئيخ سنانين داستانيندان، اونون حاقيندا يازيلان درام اثرلريندن، حاقيندا يازيلان شئيرلردن معنوي قيدا آلان سلفلري، هئچ بيلميرلر کي، شئيخ سنان توربه سي وار يا يوخدور..؟
بولوس (بولنيسي) رايونوندا بولنيسي ايله کپنکچي آراسيندا ييل (يئل) بابا داغي اوجالير. ان قديملردن بو گونه قدر اطرافينداکي يئرلي خالقلار اونو زيارت ائدير. داغين زيروه سينده 2خ3 مئتر اؤلچوده قديم بير تيکيلي وار. روايته گؤره قديم تورک خالقلاري نين پئيغمبري زولقه دهر ظولمت دونياسي سفريندن قاييدان زامان اؤلوب، بورادا دفن اولونوبوه اونو ييل داغي نين باشينا باسديريبلار. همين تيکيلي اونون قبري اوزرينده دير. داغا نيت ائدنلرين نيتلري نين، آرزولاري نين چين اولماسي اوچون، اؤز قوربانلاريني، باجاران داغين باشيندا کسير، باجارمايان ايسه اتگينده… داغي آذربايجانليلارلا برابر يئرلي يونانلار دا زيارت ائدير. ايندي گورجو هؤکومتي داغين باشيندا زولقه دهر پئيغمبرين قبري اوستونده بؤيوک بير کيلسه تيکيب. حاضيردا بيزيمله برابر، گورجولر ده داغي زيارت ائدير.
…ايوازاليوغلو هامزانين اوغلو ماهمودون دئديکلري: 1980-جي ايللرده لئسخوزدا (مرکزي مئشه ايداره سي) بولدوزئرچي ايشله ييرديم. قوزئي کيلسه دئييلن يئرده مئشه نين درينليکلرينه يئني يول آچيرديم. بولدوزئرين آغزينا اوچ مئتر اوزونلوغوندا دؤردکونج يونولموش، هر تفرفي يازيلي بير قايا چيخدي. ايشي دايانديرديلار. طيفليسدن اونا ياخين موتخصيص گلدي. داشي تميزله ييب اوخودولار و دئديلر کي، بيزه خئيير وئرن يازي دئييل. منه اللي مانات پول وئريب دئديلر کي، بو داشي درين ائشيب يولون آلتينا باسديريم. اوستونو ده قالين تورپاقلا اؤرتوم. من ائله ده ائتديم. اونلار من داشي باسديرانا قدر گؤزله ديلر، سونرا گئتديلر. بورچالي نين دورومو حاقيندا 1995-جي ايلدن بو گونه قدر هر يانا دوروموموزون آجيناجاقلي اولدوغو هاقدا يازيرام. بونون دا سببي اودور کي، گورجولر بيزه قوناق دئيير..! و اوشاقلارا درسليکده اوخودورلار کي، بورچالييا آذربايجانليلاري 17-جي يوزيلده شاه آبباس کوتلوي صورتده يئرلشديريبدير. آنجاق بيزيم يئرلي (وبوروگئن) اولماغيميزي تصديق ائدن بير چوخ تاريخي آبيدلريميز وار. چاليشيرام کي، موتخصيصلر گليب، او آبيده لرين کيمه مخصوص اولماسيني تصديق ائلسينلر. و گورجولر اؤز درسليکلريندن آذربايجانليلارين قوناق اولماسيني گؤتورسونلر کي، گورجو گنجلري بيزه عداوت گؤزو ايله باخماسينلار. اودور کي، تورکييه نين آراشديرمالار وقفينه، آذربايجان ميللي ائلملر آکادئميياسي نين آرخئولوگييا و تاريخ اينستيتوتلارينا، خاريجده ياشايان آذربايجانليلارلا ايش اوزره دؤولت کوميته سينه (ينديکي دياسپورلا ايش اوزرد دک) و بير چوخ متبوات اورقانلارينا موراجيعت ائتميشم. هئچ يئردن بيزيم ” گلمه ” آديميزي اورتادان گؤتورمک اوچون دستک تاپا بيلمه ميشم. نهايت، نادير تانيقلاردان اولان آيوازوو ماهمود دونياسيني دييشدي. منيم ده وارليغيم بو گون و يا صاباحادير… اونا گؤره ده بو مقاله ني يازيب قويورام کي، بلکه نه واختسا بورچالييا جاني يانان بير شخص چيخدي. او واخت منيم بو يازيم اونا يوچولوق ائده بيلر.
ضروري قئيد: آمئا-نين نشر ائتديرديگي آذربايجان ائنسيکلوپئديياسيندا يازيليب کي، بورچالييا آذربايجانليلار خويي يوزيلده کوتلوي صورتده کؤچورولوبلر. بو جومله ده گورجولر اوچون گؤيدندوشمه ” مؤعتبر فورصت ” اولدو. درسليکلرده ده اولدوغو کيمي يازيبلار. آنجاق بو جومله بورچالي آذربايجانليلاري اوچون تهقيردير. بو تهقيري گؤتورتمک اوچون 20 ايلدن آرتيقدير کي، هر ايل آمئا-نين تاريخ اينستيتوتونا يازيلي موراجيعت ائديرم کي، بورچاليدا بورچاليلارا گلمه دامغاسيني ايلک اؤنجه آمئا وورموشدور. بو لکه لي دامغا سيزين يانليشينيزيدير. زحمت چکيب، اؤنجه سيز يانليشينيزي دوزلدين، سونرا دا گورجولره موراجيعت ائدک. يوخاريدا گؤسترديگيم کيمي، بيزيم بورچاليدا ان قديم خالق اولدوغوموز حاقيندا چوخلو سوبوتلاريميز وار.
حؤرمتلي ياقوب موعليم… سيز قلمله، علمي دليللرله ووروشماليسينيز. بيزيم گلمه يوخ، يئرلي خالق اولماغيميزي تک گورجولره يوخ، بوتون دونيايا ايثبات ائتمه ليسينيز. اونسوز دا چوخ گئجيکميشيک. اگر بو گون ده گئجيکسک، بورچاليني ابدي ايتيره بيلليک. آماندي! عؤمروموز بويو بيگانه ليک اوجباتيندان دده-بابا تورپاقلاريميزي ايتيره-ايتيره گلميشيک. بيزيم ائلم و هؤکومت آداملاري، ائله هاميميز پاپاغيميزي قاباغيميزا قويوب، فيکيرلشمه ليگيک کي، بيز نه واختا قدر ايتيره-ايتيره گئده جگيک.؟!
